Tarih Eğitimleri

Tarih

https://video.neoskola.net/1738221539914.srt

Erken Cumhuriyet Dönemi’nin siyasi ikliminde, Osmanlı’nın son dönemlerinden devreden beka endişesi,  modernleşme ve ulus devlet inşasına gecikmiş olmanın getirdiği panik unsurları oldukça etkili olmuştur.

Erken Cumhuriyet Dönemi’ne, Mustafa Kemal Atatürk’ün ‘muasır medeniyetler seviyesine ulaşmak ve geçmek’ mottosunda da gözlemlenen, Batı'yı örnek alan ve aynı zamanda Batı’dan daha iyisini başaracağını savunan bir tutum ve milli gurur söylemi hakim olmuştur.

‘Yeni Türkiye’ taze bir başlangıç yaparak Batı'nın hümanizm, laiklik ve aydınlanma gibi ilkelerini ve değerlerini, Batı’nın emperyalist ve Hristiyan taassubu gibi zaafları olmadan gerçekleştirmeyi hedeflemiştir.

Batı hümanizminin kaba akılcı olduğunu, Türk hümanizminin ise duygusal bir şevk ve heyecan boyutu katkısı ile üstünleşeceğini savunan Türk’ün aydınlanması fikri, bu bakımdan milliyetçi üstünlük kaygısı da taşımaktadır.

https://video.neoskola.net/1738221539614.srt

Türkiye'de siyasi düşünceler tarihini, siyasi ideolojilerin gelişme seyrini anlatmaya çalışacağım.

Siyasi tarih değil tam, siyasi olayların, siyasi gelişmelerin tarihi değil.

O gelişmeler etrafındaki ideolojik yönelimlerin, ideolojik tutumların ve siyasi düşüncelerin

Beş bölüm içinde anlatmaya çalışacağım bunu.

İlk olarak Erken Cumhuriyet olarak da tanımlayabileceğimiz 1923'den 1946'ya kadar olan dönem.

İkinci ders 1946'dan çok partili siyasi hayata geçilmesinden 1967 Mayıs 1960 darbesine

Üçüncüsü 1960'dan 12 Eylül 1980 darbesine 1960-1980 dönemi.

Dördüncüsü 12 Eylül darbesinden Adalet ve Kalkınma Partisi'nin iktidara geldiği

2002 seçimlerine kadar 1980-2002 dönemini kapsayan kısım.

Son olarak beşinci derste de 2002'den günümüze kadar olan dönemi ele almaya çalışacağım.

Erken Cumhuriyet döneminin zihniyet dünyasını, siyasi iklimini anlamak için geç Osmanlı'dan,

Osmanlı'nın son döneminden devreden bazı unsurları hesaba katmak gerek.

Devletin ayakta kalıp kalamayacağına, Müslüman nüfusunu, Müslüman toplumunun

hayatını sürdürüp sürdüremeyeceğine, bir bağımsız devlet varlığını sürdürüp

sürdüremeyeceğine dair müthiş bir endişe, bir var olma yok olma endişesi.

Osmanlı'nın son döneminden Birinci Dünya Savaşı ve sonrasına kadar süren bir endişe bu.

Belki aslında onun da öncesinde modernleşmeye gecikmiş olmanın, sanayileşmeye gecikmiş

olmanın, uluslaşmaya ve ulus devlet inşasına gecikmiş olmanın getirdiği müthiş bir

bir tür panik ya da alarmizm, bir alarm haleti rüyası diyebiliriz buna.

Bir acilcilik, telafi edilmesi gereken, yüzyılların açığını kapatmak için hızla

hızla edilmesi gereken çok şey var, hisse, bütün aydınları yani sağdan sola bütün

ideolojik yelpazeyi kapsayan bir haleti ruhiye unsuru olarak söz ediyorum bundan.

Bir hakikaten çok şiddetli bir beka kaygısı ve onunla birleşik bir acilcilik, bir telafi

Tabi bir imparatorluğun güçlü ve işte kaç kıtada birden hüküm sürmüş bir imparatorluğun

çökmüş olmasının getirdiği bir kayıp ve mağlubiyet duygusu var ve bunu telafi etmek

üzere devreye girmiş olan bir modern milli devlet, yeni ulus devlet inşa etme heyecanı var.

Bu ikisinin karmaşık bir geriliminden söz edebiliriz.

Kimileri için hala o imparatorluk kaybının bir melankolisi var, daha muhafazakar diyebileceğimiz

kesimlerde ama sadece onlarla sınırlı değil kesinlikle.

Buna karşılık da bir tür miladi bilinç diye tanımlayabileceğimiz yani bir başlangıç,

bir yeni başlangıç, bir sıfırdan yeni bir dünya, yeni bir hayat kurma ümidi ve

bir kimserliği var yeni ulus devlet projesiyle özdeşleşmeye bağlı.

Bu ikisi arasında gerçekten psikopolitik olarak yani ruhsal ve politik olarak hassas

Yani bir büyük kayıp ve bir büyük yeni başlangıç ve Cumhuriyet'in erken Cumhuriyet

dönemindeki birçok zamanda abartılı olduğunu rahatlıkla gözleyebileceğimiz hamaset,

kuruluş iddiası ve hamaseti bir ölçüde de bu bir imparatorluğu yitirmenin ve koca

bir coğrafyadan Anadolu ve Trakya'ya sıkışmanın o mağlubiyet duygusunu aşma ve onu geride

bırakma, o sıkışmış ruh halini geride bırakma ihtiyacıyla da alakalı kuşkusuz.

Benzer bir gerilim Batı'ya bakışta da var, Batı'yla ilişkiyi tasavvur etme biçiminde de var.

Bununla ilgili çok etkileyici bir tasvir Hasan Ali Yücel'in daha sonra 1930'lar

sonra ve 40'ların başında Cumhuriyet tarihinin en etkili Milli Eğitim Bakanı ve Kültür

İmparatorluğu'nda olacak olan Hasan Ali'nin 1920'lerin başında yazdığı bir yazı da vardır.

Bu tasvir şöyle der, İstiklal Harbi'ni Kurtuluş Savaşı'nı anlatırken, biz der medeniyetin

yani zamanımız medeniyetinin en yüksek temsilcileri olan Batılılar tarafından sınıfta döndürülmüştük.

O zaman sınıfta kalmaya sınıfta döndürülmek deniyor.

Yani Batı bizi sınıfta bırakmıştı.

Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki mağlubiyeti ve sevr anlaşmasının koşullarını kastediyor.

Fakat biz yılmadık, çalıştık ve bu heyet, bu mümeyiz yani uzmanlar, öğretmenler heyeti önünde

kendimizi kanıtladık ve tam numara almayı başardık.

Yani sınıfta bırakılmışken kendimizi kanıtlamayı ve sınıf geçmeyi başardık.

Şu bakımdan etkileyici, kafa tutulan hatta işte gerek Birinci Dünya Savaşı gerek sonrasındaki

sevr anlaşması itibariyle hasım durumunda, düşman durumunda olunan Batı'yı doğruya karar vermek

konusunda yetkili bir heyet gibi tasavvur eden, yani onları hem yenmeyi ama hem de onlara kendini

kabul ettirmeyi birlikte içeren bir söylem bu. O bakımdan çok etkileyici.

Bu da yine sadece Erken Cumhuriyet döneminde de değil ama Erken Cumhuriyet dönemini bir kurucu

dönem olarak düşündüğümüz için bunu burada konuşmamız anlamda, Batı'yla ilişkiyi bir hınç ve

haset gerilimi olarak düşünmemizin uygun olacağını bize düşündüren bir tasvir bu.

Yani Batı'ya hem bir hınç ile bakılıyor, yani orada bir husumet var, algılanan bir husumet var ama

bir yandan da Batı gücün merkezi, zamanımızda, çağımızda güç, gücün kaynağı neyse onu temsil eden

bir merkez ve kendini Batı nezdinde kendine kabul ettirmek, Batı nezdinde kabul görmek her ne

Batı'ya kuşkuyla bakılıyor olsa da vazgeçilmez bir duygulanımsal politik tutum gibi görünüyor.

Kuşkusuz, homojen bir bakıştan söz etmiyorum. Batı'ya daha canı gönülden olumlu bakan,

Batı'yla özdeşleşen, batıllaşmayı bir hedef olarak gören aydınlar da var.

Çok daha kuşkuyla bakanlar da var ama toplamda bu hınç, haset gerilimi dediğimiz tutumun

bir kendisini gösterdiğini görebiliyoruz. Güçten bahsedince bu dönemin siyasi iklimi,

toplum zihniyet dünyası açısından sosyal Darwinizm denen düşüncenin etkisini de hiç

göz ardı etmemeli. Yine Osmanlı'nın geç döneminden başlayarak yani Darwin'in güçlü

hayatta kalacağı, doğanın tarihinin hayatta kalmayı başaran, güçlü olana yaşama hakkı

tanıyan dinamiğini toplumlara uyarlayan, insanlara uyarlayan ve herhangi bir ahlaki

prensipten başka bir erdem ya da yücelik anlayışından bağımsız olarak ne olursa

güçlü olmak gerektiğini bizzat bir değer olarak benimseyen bir bakış açısından söz ediyorum.

Bu da geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet aydınlarının hepsini etkileyen bir yaklaşım

tarzı. Bunu bu şekilde tanımlasınlar veya tanımlamasınlar. Batıya bakışta ve bu bahsettiğim

hınç, haset geriliminde her zaman bunun da etkisini görebiliyoruz. Batıya bakıştaki bu

önemli durum kendisini kendini Batı'dan daha batılı olarak tasavvur eden bir tutumda da

gösteriyor. Erken Cumhuriyet aydınlarının birçoklarında bunu görebiliriz. Bizzat Mustafa

Kemal'in muhasır medeniyet seviyesine erişmek ve onu geçmek mottosunda, düsturunda da görebiliriz.

Yani Batı'yı hem örnek alan, hedef alan yani kendine hedef olarak benimseyen ama hem de onun üstüne

çıkacağını, ondan daha üstününü yapacağını bir milli gurur söylemi olarak ortaya koyan bir tutum bu.

Bunun güçlü bir ifadesini dönemin aydınlarından, Erken Cumhuriyet dönemi aydınlarından Burhan

Kemal'in yazılarında bazı yazılarında görürüz. O der ki Kemalizm ya da Türkiye Cumhuriyeti'nin işte

kuruluş davası Batı'ya ben artık Garp'ım ve senden daha iyi bir Garp'ım deme iddiasıdır der.

Yani Batı'ya Batı'dan daha batılı olduğunu kanıtlama iddiası olduğunu söyler.

Burada Batı'nın kendi iddia ettiği işte rasyonellik, aydınlanma, hümanizm gibi değerleri aslında

samimiyetle temsil etmediği, samimiyetle onların altını doldurmadığı, her zaman içinde kah Hristiyan

tahsubundan kaynaklanan, kah emperyalist sömürüden kaynaklanan bir eksiklik, bir zaaf olduğu iddiasıyla

birleşir bu. Yani Batı kendi işte hümanizma, layıklık, aydınlanma, rasyonellizm gibi değerlerini

saf anlamıyla yerine getiremeyecek bu zaaflarla malumdur. İşte emperyalisttir, Hristiyan tahsubundan

kanıtlamamıştır falan filan. Yeni Türkiye, Erken Cumhuriyet'in kendine taktığı adlardan biri budur.

Yeni Türkiye adı hep kullanılır. Yeni Türkiye deyim yerinde ise bir sıfır başlangıç. Yani kendi

geçmişini tamamen üzerinden silkeleyip bir ideal bir başlangıç yapmış olmanın, yüksüz sırtında bir

taşımaksızın bir taze başlangıç yapmanın gücüyle Batı'nın ilkelerini, değerlerini daha pür-üpak

Yeni Türkiye’nin Aydınlanma ve Batılılaşma Süreci

https://video.neoskola.net/subtitles/kXJMtSQiwLyL2iZy7-tr-1745833130098.srt

Türkiye'de siyasi düşünceler tarihini, siyasi ideolojilerin gelişme seyrini anlatmaya çalışacağım. Siyasi tarih değil tam, siyasi olayların, siyasi gelişmelerin tarihi değil. O gelişmeler etrafındaki ideolojik yönelimlerin, ideolojik tutumların ve siyasi düşüncelerin genel panoramik bir çerçevesi bu. Beş bölüm içinde anlatmaya çalışacağım bunu. Beş dönem ve beş bölüm. İlk olarak Erken Cumhuriyet olarak da tanımlayabileceğimiz 1923'den 1946'ya kadar olan dönem. İkinci ders 1946'dan çok partili siyasi hayata geçilmesinden 1967 Mayıs 1960 darbesine kadar olan 1946-1960 arası dönem. Üçüncüsü 1960'dan 12 Eylül 1980 darbesine 1960-1980 dönemi. Dördüncüsü 12 Eylül darbesinden Adalet ve Kalkınma Partisi'nin iktidara geldiği 2002 seçimlerine kadar 1980-2002 dönemini kapsayan kısım. Son olarak beşinci derste de 2002'den günümüze kadar olan dönemi ele almaya çalışacağım. İNTRODÜKSAL MÜZİK Erken Cumhuriyet döneminin zihniyet dünyasını, siyasi iklimini anlamak için geç Osmanlı'dan, Osmanlı'nın son döneminden devreden bazı unsurları hesaba katmak gerek. Çünkü bunlar sürüyor aslında. Öncelikle müthiş bir beka endişesi. Devletin ayakta kalıp kalamayacağına, Müslüman nüfusunu, Müslüman toplumunun hayatını sürdürüp sürdüremeyeceğine, bir bağımsız devlet varlığını sürdürüp sürdüremeyeceğine dair müthiş bir endişe, bir var olma yok olma endişesi. Osmanlı'nın son döneminden Birinci Dünya Savaşı ve sonrasına kadar süren bir endişe bu. Belki aslında onun da öncesinde modernleşmeye gecikmiş olmanın, sanayileşmeye gecikmiş olmanın, uluslaşmaya ve ulus devlet inşasına gecikmiş olmanın getirdiği müthiş bir bir tür panik ya da alarmizm, bir alarm haleti rüyası diyebiliriz buna. Bir acilcilik, telafi edilmesi gereken, yüzyılların açığını kapatmak için hızla hızla edilmesi gereken çok şey var, hisse, bütün aydınları yani sağdan sola bütün ideolojik yelpazeyi kapsayan bir haleti ruhiye unsuru olarak söz ediyorum bundan. Bir hakikaten çok şiddetli bir beka kaygısı ve onunla birleşik bir acilcilik, bir telafi bir acelesi diyelim buna. Tabi bir imparatorluğun güçlü ve işte kaç kıtada birden hüküm sürmüş bir imparatorluğun çökmüş olmasının getirdiği bir kayıp ve mağlubiyet duygusu var ve bunu telafi etmek üzere devreye girmiş olan bir modern milli devlet, yeni ulus devlet inşa etme heyecanı var. Bu ikisinin karmaşık bir geriliminden söz edebiliriz. Kimileri için hala o imparatorluk kaybının bir melankolisi var, daha muhafazakar diyebileceğimiz kesimlerde ama sadece onlarla sınırlı değil kesinlikle. Buna karşılık da bir tür miladi bilinç diye tanımlayabileceğimiz yani bir başlangıç, bir yeni başlangıç, bir sıfırdan yeni bir dünya, yeni bir hayat kurma ümidi ve bir kimserliği var yeni ulus devlet projesiyle özdeşleşmeye bağlı. Bu ikisi arasında gerçekten psikopolitik olarak yani ruhsal ve politik olarak hassas bir denge olduğunu söyleyebiliriz. Yani bir büyük kayıp ve bir büyük yeni başlangıç ve Cumhuriyet'in erken Cumhuriyet dönemindeki birçok zamanda abartılı olduğunu rahatlıkla gözleyebileceğimiz hamaset, kuruluş iddiası ve hamaseti bir ölçüde de bu bir imparatorluğu yitirmenin ve koca bir coğrafyadan Anadolu ve Trakya'ya sıkışmanın o mağlubiyet duygusunu aşma ve onu geride bırakma, o sıkışmış ruh halini geride bırakma ihtiyacıyla da alakalı kuşkusuz. Benzer bir gerilim Batı'ya bakışta da var, Batı'yla ilişkiyi tasavvur etme biçiminde de var. Bununla ilgili çok etkileyici bir tasvir Hasan Ali Yücel'in daha sonra 1930'lar sonu ve 40'ların başında Cumhuriyet tarihinin en etkili Milli Eğitim Bakanı ve Kültür İmparatorluğu'nda olacak olan Hasan Ali'nin 1920'lerin başında yazdığı bir yazı da vardır. Bu tasvir şöyle der, İstiklal Harbi'ni Kurtuluş Savaşı'nı anlatırken, biz der medeniyetin yani zamanımız medeniyetinin en yüksek temsilcileri olan Batılılar tarafından sınıfta döndürülmüştük. O zaman sınıfta kalmaya sınıfta döndürülmek deniyor. Yani Batı bizi sınıfta bırakmıştı. Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki mağlubiyeti ve sevr anlaşmasının koşullarını kastediyor. Fakat biz yılmadık, çalıştık ve bu heyet, bu mümeyiz yani uzmanlar, öğretmenler heyeti önünde kendimizi kanıtladık ve tam numara almayı başardık. Yani sınıfta bırakılmışken kendimizi kanıtlamayı ve sınıf geçmeyi başardık. Şu bakımdan etkileyici, kafa tutulan hatta işte gerek Birinci Dünya Savaşı gerek sonrasındaki sevr anlaşması itibariyle hasım durumunda, düşman durumunda olunan Batı'yı doğruya karar vermek konusunda yetkili bir heyet gibi tasavvur eden, yani onları hem yenmeyi ama hem de onlara kendini kabul ettirmeyi birlikte içeren bir söylem bu. Bu bakımdan çok etkileyici. Bu da yine sadece Erken Cumhuriyet döneminde de değil ama Erken Cumhuriyet dönemini bir kurucu dönem olarak düşündüğümüz için bunu burada konuşmamız anlamda, Batı'yla ilişkiyi bir hınç ve haset gerilimi olarak düşünmemizin uygun olacağını bize düşündüren bir tasvir bu. Yani Batı'ya hem bir hınçla bakılıyor, yani orada bir husumet var, algılanan bir husumet var ama bir yandan da Batı gücün merkezi zamanımızda, çağımızda güç, gücün kaynağı neyse onu temsil eden bir merkez ve kendini Batı nezdinde kendine kabul ettirmek, Batı nezdinde kabul görmek her ne kadar Batı'ya kuşkuyla bakılıyor olsa da vazgeçilmez bir duygulanımsal politik tutum gibi görünüyor. Kuşkusuz, homojen bir bakıştan söz etmiyorum. Batı'ya daha canı gönülden olumlu bakan, Batı'yla özdeşleşen, batınlaşmayı bir hedef olarak gören aydınlar da var, çok daha kuşkuyla bakanlar da var ama toplamda bu hınç haset gerilimi dediğimiz tutumun kendisini gösterdiğini görebiliyoruz. Güçten bahsedince bu dönemin siyasi iklimi, zihniyet dünyası açısından sosyal Darwinizm denen düşüncenin etkisini de hiç göz ardı etmemeli. Yine Osmanlı'nın geç döneminden başlayarak Darwin'in güçlü olanın hayatta kalacağı, doğanın, tarihinin hayatta kalmayı başaran, güçlü olana yaşama hakkı tanıyan dinamiğini toplumlara uyarlayan, insanlara uyarlayan ve herhangi bir ahlaki prensipten başka bir erdem ya da yücelik anlayışından bağımsız olarak ne olursa olsun güçlü olmak gerektiğini bizzat bir değer olarak benimseyen bir bakış açısından söz ediyorum. Bu da geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet aydınlarının hepsini etkileyen bir yaklaşım tarzı. Bunu bu şekilde tanımlasınlar veya tanımlamasınlar. Batıya bakışta ve bu bahsettiğim hınç haset geriliminde her zaman bunun da etkisini görebiliyoruz. Batıya bakıştaki bu gerilimli durum kendisini batıdan daha batılı olarak tasavvur eden bir tutumda da gösteriyor. Erken Cumhuriyet aydınlarının bir çoklarında bunu görebiliriz. Bizzat Mustafa Kemal'in muasır medeniyet seviyesine erişmek ve onu geçmek mottosunda, düsturunda da görebiliriz. Yani Batı'yı hem örnek alan, hedef alan, kendine hedef olarak benimseyen ama hem de onun üstüne çıkacağını, ondan daha üstününü yapacağını bir milli gurur söylemi olarak ortaya koyan bir tutum bu. Bunun güçlü bir ifadesini dönemin aydınlarından, Erken Cumhuriyet dönemi aydınlarından Burhan Belge'nin yazılarında, bazı yazılarında görürüz. O der ki, Kemalizm ya da Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş davası, Batı'ya ben artık Garp'ım ve senden daha iyi bir Garp'ım deme iddiasıdır der. Yani Batı'ya batıdan daha batılı olduğunu kanıtlama iddiası olduğunu söyler. Burada Batı'nın kendi iddia ettiği işte rasyonellik, aydınlanma, hümanizm gibi değerleri aslında samimiyetle temsil etmediği, samimiyetle onların altını doldurmadığı, her zaman içinde kah Hristiyan tasvubundan kaynaklanan, kah emperyalist sömürüden kaynaklanan bir eksiklik, bir zaaf olduğu iddiası ile birleşir bu. Yani Batı, kendi işte hümanizma, layıklık, aydınlanma, rasyonellizm gibi değerlerini saf anlamıyla yerine getiremeyecek bu zaaflarla malumdur. İşte emperyalisttir, Hristiyan tasvubundan tam kurtulamamıştır falan filan. Yeni Türkiye, Erken Cumhuriyet'in kendine taktığı adlardan biri budur. Yeni Türkiye adı hep kullanılır. Yeni Türkiye deyim yerinde ise bir sıfır başlangıç. Yani kendi geçmişini tamamen üzerinden silkeleyip bir ideal bir başlangıç yapmış olmanın, yüksüz, sırtında bir yük taşımaksızın bir taze başlangıç yapmanın gücüyle Batı'nın ilkelerini, değerlerini daha pür-upak bir şekilde gerçekleştirecektir bu iddiaya göre. Bu anlamda Batı'dan daha batılı olacaktır. Bu tabii açıkça milliyetçi bir üstünlük duygusuyla da birleşir. Her şeyden önce bu bir Türk deneyimi olduğu için, yani Türkler tarafından yapıldığı için ve Türklere, bunu da başka bir devamında konuşacağız zaten, Türkliğe bir üstünlük atfedildiği, tarihi bir üstünlük atfedildiği için Türk'ün aydınlanması, Türk'ün ulus devlet tecrübesi ister istemez daha üstün olacaktır. Biraz naif bir şekilde özetlediğim ama kendisi de bundan daha az naif olmayan yaklaşım biçimine göre. Batı, yani Batı'yı medeniyetin yüksek ve ideal seviyesi olarak gören ve hedefleyen ama bir yandan da Batı'nın kendi ideallerini tam anlamıyla gerçekleştiremeyen, zaaflarla mağlul olduğunu düşünen bu yaklaşımın ilginç bir ifadesi de 30'ların sonu, 40'ların başında dile getirilen Türk Hümanizmi söyleminde kendisini gösterir. Türk Hümanizmi hem Hümanizmin evrenselciliğini, insaniyetçiliğini adı üzerinde benimser ama bir yandan da Türk Hümanizminin her şeyden önce Türk olduğu için hem de yine bu sıfır başlangıç avantajıyla, hani yüksüz, geçmişten bir yük taşımaksızın ve Hümanizmin bütün müktesebatını, bütün kazanımlarını içselleştirip onları taze bir şekilde yeniden üretiyor olmanın iddiasıyla daha üstün bir Hümanizm olacağını düşünür. Mesela bu arada şunu da düşünür, Batı Hümanizminin aşırı rasyonalist, kaba akılcı olduğunu, Türk Hümanizminin buna bir duygusal şevk ve heyecan boyutu da katacağını o bakımdan da üstün olacağını düşünür.

https://video.neoskola.net/1738222143245.srt

Mustafa Kemal Atatürk, modernizmin ve modern ulus devlet inşasının ve buna bağlı olan bir milliyetçiliğin inşasının başarılı bir uygulayıcısı olmuştur.

Erken Cumhuriyet Dönemi siyasetinde belirleyici olan Kemalist tutum, çoğu kez vesayetçilikle yani kendisini modernleşmeye henüz hazır olmadığı düşünülen halkı ileri bir seviyeye taşımak üzere öncülük etme misyonuyla özdeşleştirilmiştir.

Kemalizm’e militan bir nitelik kazandırarak topluma daha radikal bir şekilde müdahale edilmesini gerekli gören ve inkılapların derinleştirilerek daha radikal bir siyasetin gerçekleştirilmesi gerektiğini iddia eden muhtelif arayışlardan da söz edilebilir.

İsmet İnönü Kemalizm’i, bir modern milli devlet inşasının pratik uygulama rehberi ve ihtiyaçtan doğan ameli prensipler olarak özetler ve bu tanım Kemalizm’in doktrinleştirme girişimleri arasında en etkilisi olmuştur.

https://video.neoskola.net/1738222142944.srt

Erken Cumhuriyet dönemini Kemalizm'le ya da Atatürkçülük'le birlikte düşünmeye hep yatkınız.

Mustafa Kemal'in 1938'e kadar sağ olduğu ve damgasını vurduğu bir kuruluş sürecinden,

bir ulus devlet ve cumhuriyet inşası deneyiminden söz ediyoruz.

Bizzat onun adı etrafında bir kişi kültü oluşturulduğu bir dönemden söz ediyoruz.

Ve rejimin de kendisini Atatürkçülük ya da o dönemde daha çok kullanılan terimle Kemalizm'le zaten tanımladığını görüyoruz.

Kemalizm herhalde daha sonraki dönemlerde de bazen daha hararetli bazen daha az hararetli bir şekilde

hep üzerine tartışılan bir olgu. Kemalizmi nasıl tanımlayabiliriz? Kemalizmi oluşturan unsurlar ne?

Burada tabii öncelikle Mustafa Kemal'in düşüncelerine bakmak gerekir.

Mustafa Kemal kendisinin de takipçilerinin de teslim ettiği gibi çok özgün bir fikriyat ortaya koyan biri değil.

Daha ziyade modernizmin, modern ulus devlet inşasının ve bir milliyetçiliğin ona bağlı olarak inşasının

başarılı bir uygulayıcısı, bir pratikçisi.

Kemalizm'e özgü olarak tanımlanan tutumun bariz bir ifadesini onun Mustafa Kemal'in 1918'de

Karspat ya da Carlo Vivari'de bir dinlence sırasında günlüğüne yazdığı bir notta buluruz.

Notta der ki, bir gün mealen söylüyorum tabii alıntı gibi değil, bir gün güç, kudret sahibi olacak olursam,

elime bir güç geçerse böyle bir imkan bulursam, bunu tedirici bir şekilde zamana yayarak,

yavaş yavaş alıştıra alıştıra değil bir Fransızca ifade kullanır orada.

Bir ku ile yani bir darbe ile ani bir dönüşümle bir seferde ve tam olarak gerçekleştirmeyi hedeflerim

ve aşağıdakilerin bana kendime doğru çekmeyi isterim.

Ben onlara uymayı değil, henüz daha az gelişkin, daha geri olarak gördüklerime yaklaşarak bir orta yol bulmayı değil,

onları kendime doğru çekmeyi hedeflerim.

Bu Kemalizm ile bir çok zaman özdeşleştirilen ve daha sonraki zamanlarda biraz da yıpranan bir kavram olan

vesayetçilik yani kendisini henüz yeterince olgun, gelişkin olarak görmediği halkı, topluluğu

onları geliştirmek ve olgun bir aşamaya doğru eğitmek üzere öncülük etme misyonunu tanımlar.

Hani bu vesayetçi sonraki zamanlarda çok içi boşaltılan ve bu vesayetçi kavramıyla anlatılan budur.

Gerçekten de Kemalist olarak tanımlayabileceğimiz bu Erken Cumhuriyet döneminin siyasetinde belirleyici olan tutumun,

tek parti siyasetinde belirleyici olan tutumun, bu vesayetçi etmenin bariz bir şekilde içerdiğini görürüz.

Bunun bence tipik bir ifadesi dönemin güçlü İçişleri Bakanı, 10 yıl boyunca İçişleri Bakanlığı yapan

tek parti döneminde Şükrü Kaya'nın bir konuşmasında var.

Diyor ki, bizim hukukunu ve refahını temin ettiğimiz kitle dilsizdir.

Ve bizim onlar için çalıştığımızı ve bunları yaptığımızı bile bilmiyor der.

Yani hakkını, hukukunu, refahını temin ettiğimiz, hak sahibi olmasını temin ettiğimiz,

kalkınmasını temin ettiğimiz kitlenin dili yoktur.

Hani şuuru yoktur biraz demeye getiriyor.

Bunun bilincinde değildir demeye getiriyor.

Çünkü devamında tekrarlarsam bizim onlar için çalıştığımızdan ve yaptığımızdan haberi yoktur.

Bu da bu vesayetçi dediğimiz tutumun çok tipik bir ifadesi.

Yani kemalist elit, kendisini kemalizmle ifade eden ya da bu terimi onlara yakıştırabileceğimiz kurucu elit,

kendisini geri bir toplumu eğitim açısından, kültür açısından, milli bilinç açısından,

modernleşmeye hazır olma açısından ham olan, olgun olmayan bir topluma öncülük etme,

onu ileri taşıma ve deyim yerinde ise henüz reşit olmayan,

yani siyasi ve toplumsal eylem ehliyetine sahip olmayan bir topluluğu o aşamaya taşıma misyonunu atfeder kendisine.

Kemalizmin onun dışında farklı yorumları var.

Yani homojen bir kemalizmden söz etmek zor.

Belki ondan önce şunu da söylemek lazım.

Aslında bir kemalizm doktrininden, bir düşünce sisteminden ya da bir ideolojik programdan ziyade,

Mustafa Kemal'in kişiliği etrafında örülen o kült belki daha çok belirleyici.

Mustafa Kemal'i bir büyük öncü, bir halaskar dönemin diliyle kurtarıcı, bir mübdi yani yaratıcı, iddia edici olarak görmek,

ona hakikaten kısmen basbaya kutsallaştırıcı, hatta dinden ödünç alarak kutsallaştırıcı sıfatlar, özellikler atfetmek

ve onun etrafında bir dokunulmazlık halesi örmek ve onu milli topluluğu birleştiren bir milli sembol, en güçlü milli sembol haline getirmek,

belki de kemalizmlerin diyeyim ya da kemalist olarak tanımlanan tutumun belki de en dayanıklı, en güçlü unsuru.

Ama bunun ötesinde dediğim gibi farklı kemalizm yorumları da var.

Kemalizmi doktrinleştirmeye dönük çeşitli girişimler var.

Yani kemalizmi bu sadece Mustafa Kemal, kuşkusuz Mustafa Kemal bir gerçekten bir dokunulmaz bir yüksek değer onlar açısından da

onu güçlü bir programla bir ideolojik ya da adına ideolojik densin denmesin bir fikri çerçeveyle sağlamlaştırmak gerektiğini düşünen

ve ona daha militan bir nitelik kazandırmak gerektiğini düşünen muhtelif arayışlar var.

Mesela bunlardan biri, bu yönelimlerden birisini Fransız devriminden ilhamla kullanabileceğimiz Jekobenizm ile tanımlayabiliriz.

Yani o tepeden inmeci toplumu geri olarak düşünülen ya da geçmiş yüzyılların muhtelif problemleriyle mağlul,

onu geri bırakmış çeşitli güçlerin hala kıskacında özellikle dini muhafazakar güçlerin kıskacında olan toplumu

radikal müdahalelerle daha hızlı bir şekilde ilerletme iddiasını taşıyan topluma daha kararlı ve militan bir şekilde müdahale etmek gerektiğini düşünen,

inkılabı sürekli kılmak ve derinleştirmek gerektiğini düşünen,

yani sadece topluma yeni bir çehre kazandıracak olan inkılabları ilan etmekle ve kurumlaştırmakla yetinmeyip

onların topluma nüfuz etmesini sağlayacak daha radikal bir siyaset gütmek gerektiğini savunanlar var.

Sanırım en bilinen ve en güçlü örnekleri Mahmut Esat Bozkurt ve Reşit Galip'tir.

Mesela onlar bunu yapmak için mütegallibeyi yani topluma hükmeden daha kısmen toprak sahibi,

özellikle toprak sahibi zümreleri tasfiye etmek gerektiğine inanırlar.

Buna bir başka örnek olarak dönemin önemli tarihçilerinden Yusuf Akçuray'ı da gösterebiliriz.

Mesela o da inkılabın gerçekten yerli yerine oturması için sıkı bir toprak reformu uygulanması,

köylünün özgürleşmesinin sağlanması ve sanayinin teşvik edilerek bir sanayici işçi ittifakı,

yani köylülüğe ve mütegallibiye yani feodal sınıflara karşı bir sanayici işçi ittifakı temeline oturtulması gerektiğini söyler.

Keza Reşit Galip'te, Mahmut Esat Bozkurt'ta halk sınıflarını deyim yerindeyse,

yani yoksul köylü ve işçi, sanayiçisi tabi çok az o dönemde,

esas olarak yoksul köylüleri güçlendiren ve onlara dayanarak kendisinde güçlenen bir rejim inşa etmek gerektiğini söylerler.

Yani bir popülist sınıfsal damar vardır onların yaklaşımında.

Hem Reşit Galip hem Mahmut Esat aynı zamanda koyu Türkçüdürler.

Irkçı diyebileceğimiz bir şekilde Türkçüdürler.

Bir başka kemalizmi doktrinleştirme projesi Kadrocularınki.

Kadro dergisi Şevket Süreyya, Hüsrev Tökin, Burhan Belge,

aynı zamanda Yakup Kadri onların kollayıcısı olarak gibi bir dizi Aydın'ın çıkardığı Kadro dergisi.

Otuzların ortalarında iki yıl kadar çıkmış bir dergidir ama çok etkili olmuş bir dergidir.

Onlar da çoğu zaten eski komünistler olarak sosyalizmden öğrendiklerini

Türkiye gibi az gelişmiş bir ülkeye uyarlamaya çalışırlar.

Ve kemalizmin de bu doktrini kuşanması gerektiğini düşünürler.

Hedefledikleri hızlı kalkama ve sanayileşmedir.

Çok mahcup bir şekilde tek parti döneminin koşulları içinde,

bunu tabii çok yüksek sesle söyleyemezlerdi zaten,

inkılapların yani mevcut inkılapların üst yapıyla sınırlı olduğunu,

yani kültür inkılapları olduğunu daha çok,

Oysa gerçek bir inkılap için toplumu gerçekten kalkındıracak, ileri götürecek bir siyaset için

sanayileşme ve iktisadi bir dönüşüme ihtiyaç olduğunu söylerler.

Ve rejimin radikal bir sanayileşme politikası izlemesi gerektiğini savunurlar.

Bu aynı zamanda Türkiye'nin sınıflı bir toplum olmasını da önleyecektir.

Devlet eliyle yürütülecek planlı bir sanayileşme ve kalkınma,

Batı'nın kapitalist toplumlarında gördüğümüz sınıf oluşumlarını, sınıf çatışmalarını da engelleyecektir.

Çünkü uyumlu, homojen bir toplum ortaya çıkacaktır.

Erken Cumhuriyet Dönemi’nin Kemalizm Tanımları

https://video.neoskola.net/subtitles/rNseoGcxF3fhijY6G-tr-1745833454494.srt

Erken Cumhuriyet dönemini Kemalizm'le ya da Atatürkçülük'le birlikte düşünmeye hep yatkınız. Mustafa Kemal'in 1938'e kadar sağ olduğu ve damgasını vurduğu bir kuruluş sürecinden, bir ulus devlet ve cumhuriyet inşası deneyiminden söz ediyoruz. Bizzat onun adı etrafında bir kişi kültü oluşturulduğu bir dönemden söz ediyoruz. Ve rejimin de kendisini Atatürkçülük ya da o dönemde daha çok kullanılan terimle Kemalizm'le zaten tanımladığını görüyoruz. Kemalizm herhalde daha sonraki dönemlerde de bazen daha hararetli bazen daha az hararetli bir şekilde hep üzerine tartışılan bir olgu. Kemalizmi nasıl tanımlayabiliriz? Kemalizmi oluşturan unsurlar ne? Burada tabii öncelikle Mustafa Kemal'in düşüncelerine bakmak gerekir. Onun ideolojik tutumuna bakmak gerekir. Mustafa Kemal kendisinin de takipçilerinin de teslim ettiği gibi çok özgün bir fikriyat ortaya koyan biri değil. Daha ziyade modernizmin, modern ulus devlet inşasının ve bir milliyetçiliğin ona bağlı olarak inşasının başarılı bir uygulayıcısı, bir pratikçisi. Kemalizm'e özgü olarak tanımlanan tutumun bariz bir ifadesini onun Mustafa Kemal'in 1918'de Karspat ya da Carlo Vivari'de bir dinlence sırasında günlüğüne yazdığı bir notta buluruz. Notta der ki, bir gün mealen söylüyorum tabii alıntı gibi değil, bir gün güç, kudret sahibi olacak olursam, elime bir güç geçerse böyle bir imkan bulursam, bunu tedirici bir şekilde zamana yayarak, yavaş yavaş alıştıra alıştıra değil bir Fransızca ifade kullanır orada. Bir ku ile yani bir darbe ile ani bir dönüşümle bir seferde ve tam olarak gerçekleştirmeyi hedeflerim ve aşağıdakilerin bana kendime doğru çekmeyi isterim. Ben onlara uymayı değil, henüz daha az gelişkin, daha geri olarak gördüklerime yaklaşarak bir orta yol bulmayı değil, onları kendime doğru çekmeyi hedeflerim. Bu Kemalizm ile bir çok zaman özdeşleştirilen ve daha sonraki zamanlarda biraz da yıpranan bir kavram olan vesayetçilik yani kendisini henüz yeterince olgun, gelişkin olarak görmediği halkı, topluluğu onları geliştirmek ve olgun bir aşamaya doğru eğitmek üzere öncülük etme misyonunu tanımlar. Hani bu vesayetçi sonraki zamanlarda çok içi boşaltılan ve bu vesayetçi kavramıyla anlatılan budur. Gerçekten de Kemalist olarak tanımlayabileceğimiz bu Erken Cumhuriyet döneminin siyasetinde belirleyici olan tutumun, tek parti siyasetinde belirleyici olan tutumun, bu vesayetçi etmenin bariz bir şekilde içerdiğini görürüz. Bunun bence tipik bir ifadesi dönemin güçlü İçişleri Bakanı, 10 yıl boyunca İçişleri Bakanlığı yapan tek parti döneminde Şükrü Kaya'nın bir konuşmasında var. Diyor ki, bizim hukukunu ve refahını temin ettiğimiz kitle dilsizdir. Ve bizim onlar için çalıştığımızı ve bunları yaptığımızı bile bilmiyor der. Yani hakkını, hukukunu, refahını temin ettiğimiz, hak sahibi olmasını temin ettiğimiz, kalkınmasını temin ettiğimiz kitlenin dili yoktur. Hani şuuru yoktur biraz demeye getiriyor. Bunun bilincinde değildir demeye getiriyor. Çünkü devamında tekrarlarsam bizim onlar için çalıştığımızdan ve yaptığımızdan haberi yoktur. Bu da bu vesayetçi dediğimiz tutumun çok tipik bir ifadesi. Yani kemalist elit, kendisini kemalizmle ifade eden ya da bu terimi onlara yakıştırabileceğimiz kurucu elit, kendisini geri bir toplumu eğitim açısından, kültür açısından, milli bilinç açısından, modernleşmeye hazır olma açısından ham olan, olgun olmayan bir topluma öncülük etme, onu ileri taşıma ve deyim yerinde ise henüz reşit olmayan, yani siyasi ve toplumsal eylem ehliyetine sahip olmayan bir topluluğu o aşamaya taşıma misyonunu atfeder kendisine. Kemalizmin onun dışında farklı yorumları var. Yani homojen bir kemalizmden söz etmek zor. Belki ondan önce şunu da söylemek lazım. Aslında bir kemalizm doktrininden, bir düşünce sisteminden ya da bir ideolojik programdan ziyade, Mustafa Kemal'in kişiliği etrafında örülen o kült belki daha çok belirleyici. Mustafa Kemal'i bir büyük öncü, bir halaskar dönemin diliyle kurtarıcı, bir mübdi yani yaratıcı, iddia edici olarak görmek, ona hakikaten kısmen basbaya kutsallaştırıcı, hatta dinden ödünç alarak kutsallaştırıcı sıfatlar, özellikler atfetmek ve onun etrafında bir dokunulmazlık halesi örmek ve onu milli topluluğu birleştiren bir milli sembol, en güçlü milli sembol haline getirmek, belki de kemalizmlerin diyeyim ya da kemalist olarak tanımlanan tutumun belki de en dayanıklı, en güçlü unsuru. Ama bunun ötesinde dediğim gibi farklı kemalizm yorumları da var. Kemalizmi doktrinleştirmeye dönük çeşitli girişimler var. Bunu açıkça söyleyenler de var. Yani kemalizmi bu sadece Mustafa Kemal, kuşkusuz Mustafa Kemal bir gerçekten bir dokunulmaz bir yüksek değer onlar açısından da onu güçlü bir programla bir ideolojik ya da adına ideolojik densin denmesin bir fikri çerçeveyle sağlamlaştırmak gerektiğini düşünen ve ona daha militan bir nitelik kazandırmak gerektiğini düşünen muhtelif arayışlar var. Mesela bunlardan biri, bu yönelimlerden birisini Fransız devriminden ilhamla kullanabileceğimiz Jekobenizm ile tanımlayabiliriz. Yani o tepeden inmeci toplumu geri olarak düşünülen ya da geçmiş yüzyılların muhtelif problemleriyle mağlul, onu geri bırakmış çeşitli güçlerin hala kıskacında özellikle dini muhafazakar güçlerin kıskacında olan toplumu radikal müdahalelerle daha hızlı bir şekilde ilerletme iddiasını taşıyan topluma daha kararlı ve militan bir şekilde müdahale etmek gerektiğini düşünen, inkılabı sürekli kılmak ve derinleştirmek gerektiğini düşünen, yani sadece topluma yeni bir çehre kazandıracak olan inkılabları ilan etmekle ve kurumlaştırmakla yetinmeyip onların topluma nüfuz etmesini sağlayacak daha radikal bir siyaset gütmek gerektiğini savunanlar var. Sanırım en bilinen ve en güçlü örnekleri Mahmut Esat Bozkurt ve Reşit Galip'tir. Mesela onlar bunu yapmak için mütegallibeyi yani topluma hükmeden daha kısmen toprak sahibi, özellikle toprak sahibi zümreleri tasfiye etmek gerektiğine inanırlar. Buna bir başka örnek olarak dönemin önemli tarihçilerinden Yusuf Akçuray'ı da gösterebiliriz. Mesela o da inkılabın gerçekten yerli yerine oturması için sıkı bir toprak reformu uygulanması, köylünün özgürleşmesinin sağlanması ve sanayinin teşvik edilerek bir sanayici işçi ittifakı, yani köylülüğe ve mütegallibiye yani feodal sınıflara karşı bir sanayici işçi ittifakı temeline oturtulması gerektiğini söyler. Keza Reşit Galip'te, Mahmut Esat Bozkurt'ta halk sınıflarını deyim yerindeyse, yani yoksul köylü ve işçi, sanayiçisi tabi çok az o dönemde, esas olarak yoksul köylüleri güçlendiren ve onlara dayanarak kendisinde güçlenen bir rejim inşa etmek gerektiğini söylerler. Yani bir popülist sınıfsal damar vardır onların yaklaşımında. Şunu da eklemek gerekir. Hem Reşit Galip hem Mahmut Esat aynı zamanda koyu Türkçüdürler. Irkçı diyebileceğimiz bir şekilde Türkçüdürler. Bu özelliklerini de eklemek gerekir. Bir başka kemalizmi doktrinleştirme projesi Kadrocularınki. Kadro dergisi Şevket Süreyya, Hüsrev Tökin, Burhan Belge, aynı zamanda Yakup Kadri onların kollayıcısı olarak gibi bir dizi Aydın'ın çıkardığı Kadro dergisi. Çok kısa ömürlü bir dergidir bu. Otuzların ortalarında iki yıl kadar çıkmış bir dergidir ama çok etkili olmuş bir dergidir. Onlar da çoğu zaten eski komünistler olarak sosyalizmden öğrendiklerini Türkiye gibi az gelişmiş bir ülkeye uyarlamaya çalışırlar. Ve kemalizmin de bu doktrini kuşanması gerektiğini düşünürler. Hedefledikleri hızlı kalkama ve sanayileşmedir. Çok mahcup bir şekilde tek parti döneminin koşulları içinde, bunu tabii çok yüksek sesle söyleyemezlerdi zaten, inkılapların yani mevcut inkılapların üst yapıyla sınırlı olduğunu, yani kültür inkılapları olduğunu daha çok, Oysa gerçek bir inkılap için toplumu gerçekten kalkındıracak, ileri götürecek bir siyaset için sanayileşme ve iktisadi bir dönüşüme ihtiyaç olduğunu söylerler. Ve rejimin radikal bir sanayileşme politikası izlemesi gerektiğini savunurlar. Şunu da eklerler buna. Bu aynı zamanda Türkiye'nin sınıflı bir toplum olmasını da önleyecektir. Devlet eliyle yürütülecek planlı bir sanayileşme ve kalkınma, Batı'nın kapitalist toplumlarında gördüğümüz sınıf oluşumlarını, sınıf çatışmalarını da engelleyecektir. Çünkü uyumlu, homojen bir toplum ortaya çıkacaktır. Burjuvan'ın olmadığı, çünkü sermaye sadece devlet olacaktır. Devletin de bir sömürü öznesi olacağını düşünmezler. Devletçi bir sistemle sınıfların oluşumuna mahal vermeksizin, eşitlikçi, uyumlu, herkesin memur olacağı bir ütopya gibi düşünürler. İşçilerin de memur olacağı bir ütopya gibi düşünürler. Bu da kemanizmi, doktrinleştirme çabalarının önemli örneklerinden biri. Bir başka etkili örneği, dönemin güçlü tek parti CHP'nin güçlü figürlerinden, Recep Peker'in ki sayılabilir. O da tek parti döneminin parti-devlet bütünleşmesi içinde partinin, deyim yerinde ise ideolojik hakikati temsil eden partinin, devlete nüfuz ettiği ve devleti kendisine göre biçimlendirdiği, baya faşizan diyebileceğimiz, faşizmden ilham alan, son derece katı otoriteryen bir rejim öngörür. Recep Peker'e karşı İsmet İnönü, devletin partiye hakim olduğu öbür kutfu temsil eder. Recep Peker dediğim gibi ideolojik doğru çizgiyi temsil eden parti doğrultusunda devleti inşa etmeye yakın bir yaklaşımı. İnönü tersine partiyi kurumsal devlet aygıtının kontrolü altında tutmaya dayalı bir modeli temsil eder. Buradan zaten İnönü'ye gelelim. Sanırım Atatürkçülüğü ya da Kemalizmi doktrinleştirmeye ya da bir çerçeveye sokmaya dönük girişimler içinde en etkilisi İnönü'nünkidir. Bunu da pragmatizme tanımlayabiliriz. Bu zaten Mustafa Kemal'e ve Kemalizmi hep atfedilen, bu kimliği benimseyenler tarafından da atfedilen bir özellik. Yani herhangi bir izm olmamak, herhangi bir ideolojik çerçeveye girmemek, esnek, pratik hayatın icabına uygun olmak. Zaten yine çok sık vurgulandığı gibi kitabi değil, pratik. Yani böyle kağıt üzerinde yazana soyut bir takım fikirlere değil, pratik ihtiyaçlara tekabül eden bir siyaset olduğu, onun kendini meşrulaştırmasının temel motiflerinden zaten. Mesela İnönü zaten bunu söylüyor. Hayattan ihtiyaçtan doğan ameli prensiplerdir olarak tanımlıyor Kemalizmi. İhtiyaçtan doğan ameli prensipler. Yani bu aslında çok had safhada bir pragmatizm. Ya da yine CHP'nin o dönem tek parti CHP'nin önemli şahsiyetlerinden Kazım Nami Duru, Kemalizm bir ideal değil, tahakkuk ettirilmiş realitelerdir gibi aslında totolojik diyebileceğimiz bir tarif yapıyor. Yani ne yaptıysak o demeye getiren bir tanım. Sonuçta en güçlü yani tek parti dönemini varsaydığımızda herhalde en güçlü ve geçerli yorumunun bu yorum olduğunu söyleyebiliriz. Yani bayağı uç noktada bir pragmatizm, bir pratik uygulamacılık ve sonuçta tekrar hatırlarsak bir milli devlet inşasının, bir modern milli devlet inşasının pratik uygulama rehberi, en gerçekçi tanımın bu olduğunu söyleyebiliriz.

https://video.neoskola.net/1738222269118.srt

Milliyetçilik Erken Cumhuriyet Dönemi’nde gerçekleşen dönüşümde, imparatorluktan gelen nüfusun kendisini milletin bir parçası olarak görerek devlete sadakat bağıyla bağlanması çerçevesinde taşıyıcı ideoloji olmuştur.

Milliyetçiliğin iki kutbundan bahsedilebilir; bir kutup milleti vatandaşlık bağı ile tanımlarken diğer kutup milleti etnosantrik bir yaklaşımla yorumlayarak temelde bir ırkı üstün kılar. Erken Cumhuriyet Dönemi milliyetçiliği, daha çok etnosantrik olarak tanımlanan kutbun özelliklerini göstermiştir.

Medeni Kanun gibi birçok kurucu yasanın yapıcılarından biri olan Mahmut Esat Bozkurt, Türk milliyetçiliğinin inşâ döneminde ‘kanun Türk’ü’ ve ‘öz Türk’ olmak üzere iki ayrı Türklük tanımı yapmıştır.

Felsefeci ve düşünür Hilmi Ziya Ülken etnik imayı ikincil kılan yaklaşımıyla vatandaş milliyeti kavramını ortaya koymuştur, ona göre milliyeti tanımlayacak olan yalnızca vatandaşlık ve yurtseverlik bağıdır.

https://video.neoskola.net/1738222268822.srt

Milliyetçilik

https://video.neoskola.net/subtitles/mNH7hNQtvbFM4c8ic-tr-1745833626974.srt

Milliyetçilik zaten Kemalizm'in, Cumhuriyet Halk Partisi'nin bir ara anayasal prensip mertebesine de yükseltilen altı oku içindeki en uzun ok, mızrak uzunluğundaki ok diye teşbih ederim bunu isterseniz. Milliyetçilik geç Osmanlı döneminde de, milli mücadele döneminde de güçlü bir ideoloji olarak kendisini gösterdi. Zaten ulus devletten söz ediyoruz, Cumhuriyet Devleti'nin bir ulus devleti olarak inşasından söz ediyoruz ve bir millet inşasından söz ediyoruz. Yani bir imparatorluktan gelen, imparatorluk rejiminden gelen nüfusun, tebaanın vatandaş yapılması ve kendisini milletin bir parçası olarak, milletin bir ferdi olarak görerek devlete bir rıza bağıyla, bir sadakat bağıyla bağlanması çerçevesinde bir dönüşümden söz ediyoruz. Milliyetçilik bunun taşıyıcı ideolojisi. Nasıl bir milliyetçilik? Burada da evrensel diyebileceğimiz bir gerilimden söz edeceğim. Milliyetçiliğin iki kutbu olduğunu söyleyebiliriz. Bir kutup milleti vatandaşlık temelinde, sadece vatandaşlık bağı temelinde tanımlar. Öbür kutup ise millete bir öz, başka hiçbir insan topluluğunda olmayan ve ona üstünlük atfettiği bir öz atfeder. Bu ırk olabilir, kan, soy, sop olabilir, kültürel bir üstünlük olabilir, tarihsel bir üstünlük olabilir. Böyle veya böyle ama bir biriciklik, bir emsalsiz bir farklılık atfeder ve sonuçta etnosantrik diyebileceğimiz ya da ırkçılığa meyil etmeye çok kolay meyil edebilecek, açıkça ırkçı olmasa bile çok kolaylıkla ırkçılığa geniş bir kapı açan bir kutup vardır. İki kutup arasında her milliyetçilik salınır. Öneme göre, konjonktüre göre, koşullara göre ve tabii ki o milliyetçilik yelpazesi içinde kendine bir konum tutan ideologların farklı yönerimlerine göre. Cumhuriyetin kurucu milliyetçiliği de yani Erken Cumhuriyet Dönümü'nün milliyetçiliğini de bu salınım içinde görebiliriz ama bu özcü diyebileceğimiz etnosantrik olarak tanımlayacağımız kutupa daha güçlü savrulur. Yani sarkaç daha çok oraya doğru vurur. 1924 Anayasası tartışmalarında mesela Türk nasıl, Türk'ü nasıl tanımlayacağız etrafındaki tartışma bu bakımdan çok öğreticidir. Şöyle bir tanım önerisi vardır. Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı herkes din, dil, ırk, renk farkı olmaksızın Türktür tanıma önerilir. Ama buna karşı şu öneri galip gelir. Yani ırk, dil, din, ırk ayrımı yapılmaksızın vatandaşlık itibariyle Türk'ü ıplak olunur. Yani Türk kabul olunur. Formülü galip gelir. Oradaki vatandaşlık anlamıyla, vatandaşlık itibariyle iki önemli. Çünkü vatandaşlık anlamındaki Türkten daha başka bir Türk'ün de olduğunu ima eden bir tanımdır bu. Nitekim o tanımı Mahmut Esat Bozkurt'un ifadesinde çok açık bir şekilde görürüz. Mahmut Esat Bozkurt ki dönemin güçlü Adalet Bakanı ve birçok kurucu yasanın yapıcılarından birisi. Medeni Kanun, Ceza Kanunu gibi. Mahmut Esat Bozkurt kanun Türk'ü öz Türk ayrımı yapar. Kanun Türk'ü ona göre, kanunlara göre, anayasaya göre Türk'ü kabul ettiklerimizdir. Bütün vatandaşlar. Ama bir de öz Türkler vardır. Yani soyca, kanca Türk olanlar. Ve bu ikisi arasında bir ayrım yapar. Yani kanun Türklerine kanunen, hani Türklüğü deyim yerindeyse bahşediyoruzdur. Ama biliyoruzdur ki bir de esas Türkler vardır ve memleketin esas sahipleri onlardır. Bizzat dönemin güçlü Adalet Bakanı tarafından yapılan bu ayrım bize bu az evvel bahsettiğim Sarkac'ın nasıl salındığı hakkında bence çok açık bir fikir verir. Keza Erken Cumhuriyet Dönemi'nin o millet inşası projesi çerçevesindeki tarih tezi ve dil tezi tezleri de bize bu etnosantrik yani etno merkezci vatandaşlık bağını değil esas olarak bir etnik kimliği esas alan tanımın ne kadar güçlü olduğu, ne kadar baskın olduğuna dair fikir verir. Hala aslında günümüze kadar müfredatta etkisini sürdürmüş ve tarih anlatısında etkisini sürdürmüş olan tezlerdir bunlar. Çok basitçe söylersek ama gerçekten de sonuçta bu basitliktedirler. Türklerin kurucu millet olduğunu yani insanlığın millet bilinci edinmiş ilk kavmi olduğunu, ilksel kavmi olduğunu ve bütün uygarlığın eninde sonunda Türklerden türediğini, uygarlığın Türklerden türediğini ve Türklerle yayıldığını söyler. Türk tarih tezi ilk ve fonda döneminde diyelim daha sonra biraz esneyecektir. Dilin insanların dünya üzerinde geliştirdiği dilin ilk dilin Türkçe olduğunu, kök dilin deyim yerinde ise Türkçe olduğunu söyler. Yani Türklüğü insanlığın kurucu ve asli unsuru, özü gibi tahayyül eder. Sarkac'ın öbür tarafa da vurduğu durumlar kuşkusuz var. Yani gerek başta Mustafa Kemal diğer devletin kurucu elitinin kimi konuşmalarında, kimi çıkışlarında vatandaş temelli yani ırk ve etnik imayı da ikinci yıl kılan yaklaşımlara da rastlarız ama bunlar bariz bir şekilde daha azdır. Ya da mesela bazı düşünürlerde bunun daha güçlü ifadelerine rastlarız. Bu bakımdan en çarpıcı, ilginç örnek Hilmi Ziya Ülken, felsefeci, düşünür, çok çalışkan bir felsefeci ve düşünür, on yıllarca çok eserler vermiş. İnsani Vatanperverlik adlı bir kitabı var, 30'larda yayınlanmış. Adı üstünde vatanseverliği, yurtseverliği hümanizmle, insaniyetçilikle bağdaştıran bir yaklaşım kurar ona göre ve vatandaş milliyeti kavramını koyar. Vatandaş milliyeti yani ona göre milliyeti tanımlayacak olan vatandaşlık bağdır. Başka bir şey aranmayacaktır ve vatandaşlık heyecanı ve duygusu etrafında biz bir yurtseverlik kuracağızdır onun koyduğu ideale göre. Hümanizmin evrenselci ilkeleriyle yani insan olarak yücelmek idealiyle millet olma idealini doğrudan doğruya bağdaştırır ve insaniyetçiliğin ötesinde, insani ilkelerin ötesinde bir milli ilke aramaz. Ama evet bu da vardır, bu yaklaşım da vardır. Ama dediğim gibi bunun biraz daha zayıf ve solgun kaldığını söylememiz gerekir. Türk Milliyetçiliği'nin inşa döneminde bu etnosantrik yaklaşıma göre.