Bilim

https://video.neoskola.net/1738637544341.srt

3 Cisim Problemi aslında bir olgudur. İçinde yaşadığımız evreni anlamak için bu olguyu anlamamız şarttır.

3 Cisim Problemi 300 yıldır, Newton zamanından beri bilinmektedir. Ancak insanların bilincinde veya kültüründe yerleşmiş bir olgu değildir.

Üç veya üçten fazla sayıda cisimler, doğrusal olmayan bir dinamik sistemde öngörülü bir sonuç ifade edemezler. 3 Cisim Problemi bu anlama gelir.

https://video.neoskola.net/1738637544036.srt

Neoskola'nın bu eğitiminde üç isim problemini tartışacağız.

Üç isim problemi dizisini izlemişsinizdir.

İzlemeyenler için spoiler vermeyeceğim.

Dizinin özünü bilimsel bir problem oluşturuyor.

Tabii ki dizi tamamen bu probleme odaklanmış değil.

Ama özellikle bir sahnesinde bu üç isim problemi geçiyor.

Ve diziyi izleyenlerle konuştuğum zaman bu sahneyi kaçırdıklarını fark ediyorum.

Aslında çok önemli bir problem üç isim problemi.

Problem derken çözülebilecek bilim insanlarının çözmesini beklediğimiz bir problem gibi değil bu.

Ve bu olgudan çok farklı yerlere gidiyoruz.

O kadar ki içinde yaşadığımız evreni anlamak için bu olguyu anlamamız şart.

Şimdi fazla spoiler vermeden Netflix'in üç isim problemi dizisinden bir sahneyi anlatayım.

Bu sahnede bir sanal gerçeklik oyununa giriyorlar.

Bu sanal gerçeklikte hayali bir gezegenin üç adet güneşi var.

Ve bu üç adet güneş öngörülemez bir şekilde hareket ediyorlar.

Çünkü gezegenlerin iklimi çok büyük oranda güneşe bağlıdır.

Bu gezegen, bu hayali gezegen birden çok soğuyor, birden çok ısınıyor.

Ya da bu üç güneş hizalanıyor ve böylece gezegendeki herkes havalanıyor falan.

Dolayısıyla yaşam şartları çok zor olan bir gezegen.

Ve bu sanal gerçeklik oyununda da bilim insanları bu güneşlerin hareketini belirlemeye çalışıyorlar.

Belirlemeye çalışmalarının nedeni şu, eğer öngörü yapabilirlerse güneşlerin hareketleriyle ilgili,

gezegende de dolayısıyla nasıl bir iklim sürecek, çok mu soğuk olacak, çok mu sıcak olacak onu bilebilecekler.

Ve yine tabii bu hayali gezegende insanlar ya da oradaki yaşayan canlılar bu kötü günlerde,

işte çok soğuk ya da çok sıcak günlerde bir yerde depolanabiliyorlar.

Ve sonra iklim düzelince normale dönünce tekrar canlandırılabiliyorlar.

Dolayısıyla bu gezegende hayatın devam edebilmesi için bu üç güneşin hareketlerinin bilim insanları tarafından tanımlanabilmesi lazım.

İşin özü bu, üç cisim probleminin özü bu.

Ama tanımlanamıyor ve sonra işte film devam ediyor.

Aslında dünyada da biliniyor üç cisim problemi.

300 yıldır biliniyor, Newton zamanından beri biliniyor.

Fakat hala kamuoyunda ya da eğitim sistemimizde ya da insanların bilincinde ya da kültüründe bu problem yerleşmemiş durumda.

Daha doğrusu problem değil, bir olgu bu.

Yani bir cismi bıraktığımız zaman cismi nasıl düşüyorsa, niye düşüyorsa, daha doğrusu düşüyorsa bu bir olgudur değil mi?

İşte bu üç cisim meselesi de bir olgu.

Aslında bilimdeki adı N cisim, yani N cisim problemi.

Üç ve üçten fazla sayıda cisimler doğrusal olmayan bir dinamik sistemde öngörülü bir sonuçla ifade edilemezler.

Şimdi tabii bu bir cümlede söylediğimiz şeyi bu derslerde uzun uzun açacağız.

Bu olay aslında nedensellikle de ilgili olduğu için ikinci bölümde nedensellik üstünde duracağız.

3 Cisim Problemi - Dizi Analizi

https://video.neoskola.net/subtitles/673c40ec35931bf054857777-tr-1743003359447.srt

Merhabalar, ben Kerem Can Koçak. Neoskola'nın bu eğitiminde üç isim problemini tartışacağız. Üç isim problemi dizisini izlemişsinizdir. İzlemeyenler için spoiler vermeyeceğim. Netflix dizisi. Dizinin özünü bilimsel bir problem oluşturuyor. Üç isim problem. Üç isim problemi. Tabii ki dizi tamamen bu probleme odaklanmış değil. Ama özellikle bir sahnesinde bu üç isim problemi geçiyor. Ve diziyi izleyenlerle konuştuğum zaman bu sahneyi kaçırdıklarını fark ediyorum. Aslında çok önemli bir problem üç isim problemi. Bu bir olgu aslında. Problem derken çözülebilecek bilim insanlarının çözmesini beklediğimiz bir problem gibi değil bu. Bu bir olgu. Ve bu olgudan çok farklı yerlere gidiyoruz. O kadar ki içinde yaşadığımız evreni anlamak için bu olguyu anlamamız şart. Şimdi fazla spoiler vermeden Netflix'in üç isim problemi dizisinden bir sahneyi anlatayım. Bu sahnede bir sanal gerçeklik oyununa giriyorlar. Filmdeki kahramanlar. Bu sanal gerçeklikte hayali bir gezegenin üç adet güneşi var. Ve bu üç adet güneş öngörülemez bir şekilde hareket ediyorlar. Dolayısıyla da iklim değişiyor. Çünkü gezegenlerin iklimi çok büyük oranda güneşe bağlıdır. Bu gezegen, bu hayali gezegen birden çok soğuyor, birden çok ısınıyor. Ya da bu üç güneş hizalanıyor ve böylece gezegendeki herkes havalanıyor falan. Dolayısıyla yaşam şartları çok zor olan bir gezegen. Ve bu sanal gerçeklik oyununda da bilim insanları bu güneşlerin hareketini belirlemeye çalışıyorlar. Belirlemeye çalışmalarının nedeni şu, eğer öngörü yapabilirlerse güneşlerin hareketleriyle ilgili, gezegende de dolayısıyla nasıl bir iklim sürecek, çok mu soğuk olacak, çok mu sıcak olacak onu bilebilecekler. Ve yine tabii bu hayali gezegende insanlar ya da oradaki yaşayan canlılar bu kötü günlerde, işte çok soğuk ya da çok sıcak günlerde bir yerde depolanabiliyorlar. Ve sonra iklim düzelince normale dönünce tekrar canlandırılabiliyorlar. Dolayısıyla bu gezegende hayatın devam edebilmesi için bu üç güneşin hareketlerinin bilim insanları tarafından tanımlanabilmesi lazım. İşin özü bu. Üç cisim probleminin özü bu. Ama tanımlanamıyor. Ve sonra işte film devam ediyor. Şimdi bu sahne çok önemli. Aslında dünyada da biliniyor üç cisim problemi. 300 yıldır biliniyor. Newton zamanından beri biliniyor. Fakat hala kamuoyunda ya da eğitim sistemimizde ya da insanların bilincinde ya da kültüründe bu problem yerleşmemiş durumda. Daha doğrusu problem değil, bir olgu bu. Tıpkı kütleçekim olgusu gibi. Yani bir cismi bıraktığımız zaman cismi nasıl düşüyorsa, niye düşüyorsa, daha doğrusu düşüyorsa bu bir olgudur. Kütleçekim bir olgudur. Tıpkı evrim gibi. Evrim de bir olgu. Ama açıklanması gereken bir şey. İşte bu üç cisim meselesi de bir olgu. Aslında bilimdeki adı N cisim. Yani N cisim problemi. Üç ve üçten fazla sayıda cisimler doğrusal olmayan bir dinamik sistemde öngörülü bir sonuçla ifade edilemezler. Şimdi tabii bu bir cümlede söylediğimiz şeyi bu derslerde uzun uzun açacağız. Bu olay aslında nedensellikle de ilgili olduğu için ikinci bölümde nedensellik üstünde duracağız.

https://video.neoskola.net/1738637691423.srt

Bilim, “Neden?” sorusuna cevap verir ve çevremizde gördüğümüz olgulara bir açıklama getirmeyi amaçlar. Bilimin temel özü, akılsallıktır.

Aristo zamanında insanlar, bir olayın nedeni varsa o nedenin de bir nedeni olduğuna inanmıştır. Her şeyi başlatan bir ilk neden olması gerektiği düşüncesi, tasarımcı argümanına yol açmıştır. İnsanlar evrimsel olarak her şeyin bir nedeni olması gerektiğine inanmaya programlanmıştır.

Modern bilimde “emergence” yani belirme kavramı vardır. Her şey birdenbire olur. Aslında bir olayın aynı anda pek çok nedeni vardır.

Nedensellik problemi bir yandan özgür iradeye de değinir çünkü bir ilk neden olması demek, her şeyin önceden belirlenmiş olması demektir.

https://video.neoskola.net/1738637691138.srt

Şimdi bir klişe vardır. Çok sık rastlarız bu klişeye.

Bilim nasıl sorusuna cevap verir, felsefe neden sorusuna cevap verir?

Bu tamamen baştan sona yanlış bir klişedir.

Bilim ve felsefe etle tırnak gibi birbirinden ayrılamaz.

Neden kelimesi aslında Latince kökeni, örneğin reason.

Reason hem akıl hem neden anlamına gelir İngilizce'de.

Bütün o ratio, oran ve rasyonellik, rasyodan gelen rasyonellik, akılsallık aslında bilimin temel özüdür.

Yani olaylara, çevremizde gördüğümüz olgulara bir açıklama getirmek.

Neden çevremize baktığımız zaman bu kadar fazla farklı canlı türü var?

Yani bilim neden sorusuna cevap arar aslında.

Dolayısıyla nedensellik çok başart bir şeydir.

Bir önceki bölümde bahsettiğimiz Netflix dizisinde de o hayali gezegende

bilim insanları bu güneşlerin, üç güneşin neden bu şekilde hareket ettiklerine bir cevap arıyorlardı.

Aristo zamanında nedensellik sorununu şöyle yaklaşıyordu insanlar.

Bir olayın nedeni varsa o nedenin de bir nedeni var, o nedenin de bir nedeni var.

Geriye gittikçe en sonunda bir nedensiz bir şey olmalı.

Her şeyi başlatan bir ilk neden olmalı ki

çevremizde gördüğümüz her olayın bir başlangıç noktası olsun.

Tabii bu tasarımcı argümanına yol açtı ve binlerce yıl boyunca

hep bir ilk neden yüzünden şu anki olgular oluyor diye düşünüldü.

Aslında Orhan Veli'nin çok güzel bir şiiri var.

Bu şiir aynı zamanda sanatın çoğu zaman bilim insanlarından daha sezgisel olduğunu gösteriyor.

Bilim insanlarından önce bu sezgilere ulaştığını gösteriyor sanatçıların.

Birdenbire diye bir şiir var Orhan Veli'nin.

Her şey birdenbire oldu diye başlıyor.

Modern bilimde bir emergence kavramı var, belirme.

Bunun üstünde ileriki derslerde daha çok duracağız.

Eski zamanlardaki gibi bir şeyin bir nedeni var, onun da başka bir nedeni var anlayışı.

Ama tabii modern bilimin getirdiği açılımlar kamuoyunda çok fazla yansımadığı için

insanlar hala aristozamanındaki gibi düşünüyor.

Bir olayın bir nedeni varsa onun da başka bir nedeni vardır şeklinde.

Aslında bir olayın pek çok nedeni oluyor aynı anda.

Şimdi çok klasik bir örnek vereceğim.

Bu tabii biraz Amerikan vari bir örnek olacak ama artık filmler ve diziler hayatımıza çok fazla girdiği için

mecburen yine meşhur Kennedy suikastından örnek vereceğim.

Kennedy'yi biliyorsunuz birileri öldürdü.

Bu konuda çok fazla konspirasyon teorisi var ama önemli değil.

Birisi tetiği çekiyor ve Amerikan başkanı ölüyor.

Şimdi burada bu olayın nedeni Lee Oswald'ın tetiği çekmesi mi?

O anda tetiği çektiği anda rüzgar daha farklı esseydi örneğin Kennedy ölmeyecekti.

Peki Kennedy'nin ölmesinin nedeni rüzgarın öyle esmesi mi?

İşte arabanın hızı daha farklı olsaydı Kennedy yine vurulmayacaktı.

Yani bir olayda çok fazla nedenler söz konusudur.

Ama tabii ki hukuk açısından birisi tetiği çekiyorsa o olayın faili odur.

Bilim bir şeyin nedenini nasıl buluyor?

Bunu ileriki derslerde daha detaylı göreceğiz.

Nedensellik problemi çok derin bir problem.

Bu derslerde hepsini işleyemeyeceğiz tabii.

Çünkü eğer her şeyin bir nedeni varsa bu da ilk nedene bağlıysa

o zaman her şey önceden belirlenmiş demektir.

Çünkü neden bir neden olmalı diye düşünüyoruz.

Çünkü evrimsel olarak böyle programlanmışız.

İşte çalılar hışırdıyorsa arkasında bir aslan olabilir.

Bizim beynimiz her şeyin bir nedeni olmalı şeklinde programlanmış bir beyin evrimsel olarak.

Siz diyorsunuz ki bu ağaç rüzgardan düştü.

Aslında rüzgarın esmesiyle ağacın yerde olması koreli olaylar, bağlantılı olaylar, korelasyon.

Yani nedensellik dediğimiz şey bizim iki olayı bir bağlantısallık içinde değerlendirmemiz.

Aslında tabii ki hüyüm zamandan beri bilinir ki korelasyon bir neden değildir.

Yani çalılar hışırdıyorsa bunun arkasında aslan da olabilir.

Çalıların hışırdamasıyla aslanın orada olması sadece bir korelasyon meselesidir.

Ama şöyle bir paradoksa yol açıyor nedensellik.

Eğer işte her şeyin bir nedeni varsa o zaman bu nedenler çok önceden belirlenmiş olmalı.

Örneğin Sam Harris gibi ateistler bile yani bir tanrıya, tasarımcıya inanmayan ateistler bile bazıları özgür iradenin olmadığını savunuyorlar.

Dolayısıyla üç cisim probleminden başlayarak karşımıza çıkan her şey aslında nedensellik problemiyle ilgilidir.

Ama bu problem o kadar geniş bir problem ki bu derslerde işte bir kısmını irdelemeye çalışacağız.

Nedensellik Tartışması

https://video.neoskola.net/subtitles/673c410f35931bf0548577f6-tr-1743006693971.srt

Şimdi bir klişe vardır. Çok sık rastlarız bu klişeye. Bilim nasıl sorusuna cevap verir, felsefe neden sorusuna cevap verir? Bu tamamen baştan sona yanlış bir klişedir. Bilim ve felsefe etle tırnak gibi birbirinden ayrılamaz. Onu bir kenara bırakalım. Bilim neden sorusuna cevap verir? Neden kelimesi aslında Latince kökeni, örneğin reason. Reason hem akıl hem neden anlamına gelir İngilizce'de. Bütün o ratio, oran ve rasyonellik, rasyodan gelen rasyonellik, akılsallık aslında bilimin temel özüdür. Yani olaylara, çevremizde gördüğümüz olgulara bir açıklama getirmek. Neden elma yere düşüyor? Neden çevremize baktığımız zaman bu kadar fazla farklı canlı türü var? Bunlar nereden geliyor? Neden gece ve gündüz var? Sayısız sorulara bilim cevap arar. Yani bilim neden sorusuna cevap arar aslında. Dolayısıyla nedensellik çok başart bir şeydir. Bir önceki bölümde bahsettiğimiz Netflix dizisinde de o hayali gezegende bilim insanları bu güneşlerin, üç güneşin neden bu şekilde hareket ettiklerine bir cevap arıyorlardı. Ve bulamıyorlardı. Aristo zamanında nedensellik sorununu şöyle yaklaşıyordu insanlar. Bir olayın nedeni varsa o nedenin de bir nedeni var, o nedenin de bir nedeni var. Geriye gittikçe en sonunda bir nedensiz bir şey olmalı. Her şeyi başlatan bir ilk neden olmalı ki çevremizde gördüğümüz her olayın bir başlangıç noktası olsun. Tabii bu tasarımcı argümanına yol açtı ve binlerce yıl boyunca hep bir ilk neden yüzünden şu anki olgular oluyor diye düşünüldü. Modern zamanlara gelene kadar. Aslında Orhan Veli'nin çok güzel bir şiiri var. Bu şiir aynı zamanda sanatın çoğu zaman bilim insanlarından daha sezgisel olduğunu gösteriyor. Bilim insanlarından önce bu sezgilere ulaştığını gösteriyor sanatçıların. Birdenbire diye bir şiir var Orhan Veli'nin. Her şey birdenbire oldu diye başlıyor. Modern bilim aslında bu aşamada. Modern bilimde bir emergence kavramı var, belirme. Her şey birdenbire oluyor. Bunun üstünde ileriki derslerde daha çok duracağız. Eski zamanlardaki gibi bir şeyin bir nedeni var, onun da başka bir nedeni var anlayışı. Tamamen tarihe gömülmüş durumda. Ama tabii modern bilimin getirdiği açılımlar kamuoyunda çok fazla yansımadığı için insanlar hala aristozamanındaki gibi düşünüyor. Bir olayın bir nedeni varsa onun da başka bir nedeni vardır şeklinde. Aslında bir olayın pek çok nedeni oluyor aynı anda. Şimdi çok klasik bir örnek vereceğim. Bu tabii biraz Amerikan vari bir örnek olacak ama artık filmler ve diziler hayatımıza çok fazla girdiği için mecburen yine meşhur Kennedy suikastından örnek vereceğim. Kennedy'yi biliyorsunuz birileri öldürdü. Diyelim ki Lee Oswald tetiği çekti. Bu konuda çok fazla konspirasyon teorisi var ama önemli değil. Birisi tetiği çekiyor ve Amerikan başkanı ölüyor. Şimdi burada bu olayın nedeni Lee Oswald'ın tetiği çekmesi mi? O anda tetiği çektiği anda rüzgar daha farklı esseydi örneğin Kennedy ölmeyecekti. Peki Kennedy'nin ölmesinin nedeni rüzgarın öyle esmesi mi? İşte arabanın hızı daha farklı olsaydı Kennedy yine vurulmayacaktı. Yani bir olayda çok fazla nedenler söz konusudur. Ama tabii ki hukuk açısından birisi tetiği çekiyorsa o olayın faili odur. Ancak bilim tabii böyle işlemiyor. Bunu ileriki derslerde göreceğiz. Bilim bir şeyin nedenini nasıl buluyor? Çok fazla etken, varken ortada. Nedensellik nasıl beliriyor? Bunu ileriki derslerde daha detaylı göreceğiz. Nedensellik problemi çok derin bir problem. Bu derslerde hepsini işleyemeyeceğiz tabii. Bir yanda özgür iradeye de değiniyor. Çünkü eğer her şeyin bir nedeni varsa bu da ilk nedene bağlıysa o zaman her şey önceden belirlenmiş demektir. Peki biz niye böyle düşünüyoruz? Çünkü neden bir neden olmalı diye düşünüyoruz. Çünkü evrimsel olarak böyle programlanmışız. İşte çalılar hışırdıyorsa arkasında bir aslan olabilir. Aslan vardır diye düşünüyoruz. Kaçınmamız gerekir. Bizim beynimiz her şeyin bir nedeni olmalı şeklinde programlanmış bir beyin evrimsel olarak. Şimdi ormanda yürüyorsunuz. Bir ağaç düşmüş. Aynı anda da rüzgar var. Siz diyorsunuz ki bu ağaç rüzgardan düştü. Ağacın düşme nedeni rüzgardır. Aslında rüzgarın esmesiyle ağacın yerde olması koreli olaylar, bağlantılı olaylar, korelasyon. Yani nedensellik dediğimiz şey bizim iki olayı bir bağlantısallık içinde değerlendirmemiz. Aslında tabii ki hüyüm zamandan beri bilinir ki korelasyon bir neden değildir. Yani çalılar hışırdıyorsa bunun arkasında aslan da olabilir. İşte rüzgar da hışırdatabilir. Çalıların hışırdamasıyla aslanın orada olması sadece bir korelasyon meselesidir. Bağlantısallık meselesidir. Ama şöyle bir paradoksa yol açıyor nedensellik. Eğer işte her şeyin bir nedeni varsa o zaman bu nedenler çok önceden belirlenmiş olmalı. Ve böylece özgür irademiz olamaz. Örneğin Sam Harris gibi ateistler bile yani bir tanrıya, tasarımcıya inanmayan ateistler bile bazıları özgür iradenin olmadığını savunuyorlar. Buna da ileriki derslerde değineceğiz. Dolayısıyla üç cisim probleminden başlayarak karşımıza çıkan her şey aslında nedensellik problemiyle ilgilidir. Ama bu problem o kadar geniş bir problem ki bu derslerde işte bir kısmını irdelemeye çalışacağız. Altyazı M.K.

https://video.neoskola.net/1738637809686.srt

Belirlenimcilik hem teist hem de ateist insanlarda oldukça sık rastlanan bir görüştür.

Doğa yasaları, tamamen bizim zihnimizde kurduğumuz modellerdir. Örneğin kütleçekim bir olgudur, Newton’un kütleçekim yasası ise bir modeldir. Doğa yasaları, önceden yazılmış yasalar değildir.

Fizik yasalarını ve teoriyi farklı şeyler olarak görmek, bilime aykırı bir yaklaşımdır. Doğa yasalarını anlamadan belirlenimciliği anlamak mümkün değildir.

Belirlenimcilik, olayların nedenleri bilinirse yarın ne olacağının da bilinebileceği inancıdır. Bu inanç bilimde yakın bir zamana kadar yaygındır, ancak daha sonra tamamen yanlış olduğu anlaşılmıştır.

https://video.neoskola.net/1738637809381.srt

Günlük hayatta kullandığımız kelimelerle bilimde kullanılan aynı kelime farklı anlamlara gelebiliyor.

Şimdi bilimde bir denklem yazarsanız buna determinist denklem diyebilirsiniz.

Fizikte örneğin herhangi bir denklem yazım, bir fonksiyon içinde zaman parametresi olsun, konum olsun, hız olsun bu determinist bir denklemdir.

Ancak determinizm deyince yani belirlenimcilik deyince çok farklı bir şey anlıyoruz.

Belirlenimcilik deyince bir önceki bölümde bahsettiğim gibi örneğin Sam Harrison'ın özgür iradenin olmadığına ilişkin argümanlarındaki gibi

bir şeyin bir nedeni varsa onun da bir önceki nedeni var.

Dolayısıyla her şey önceden belirlenmiştir.

Dolayısıyla özgür irademiz yoktur şeklinde bir anlayış geliyor karşımıza.

Ve bu belirlenimci anlayış aslında çok uzun zamandan beri hem insanların hem de bazı bilim insanlarının anlayışlarına yerleşmiş durumda.

Aslında modern bilim kesinlikle belirlenimci değil fakat belirlenimcilikten kurtulmak çok zor.

O yüzden biraz bu belirlenimciliğin nasıl ortaya çıktığını irdelemek lazım.

Belirlenimcilik hem teist hem ateist insanlarda oldukça sık rastlanan bir görüş diyelim.

İşte teistler biliyoruz tabi her şeyi bir tanrı yarattı dolayısıyla onun istediği gibi gidiyor her şey.

Ateistler de her şey doğa yasalarına bağlıdır.

Dolayısıyla doğa yasalarının belirlediği yolda gidiyoruz şeklinde görüş bildiriyorlar.

Ama bu yanlışın kökeni birazcık bilimin yanlış anlaşılmasında yatıyor.

Bu o kadar yaygın bir yanlış anlaşılma ki geçenlerde çok saygın bir felsefe profesörünün konuşmasını dinledim.

Bu adını vermeyeceğim profesör diyor ki kütleçekim bir fizik yasasıdır.

Örneğin Newton'un kütleçekim kanunu bir fizik yasasıdır.

Tamam bu profesör evrime karşı değil çünkü diyor ki daha yeni bir teori gelmediği sürece bu teori geçerlidir.

Fizik yasalarıyla teoriyi farklı farklı şeyleri olarak görmek çok bilime aykırı bir yaklaşım.

Bu da yine günlük hayatta kullandığımız yasa kavramıyla bilimde kullandığımız yasa kavramının ya da kanun, fizik kavramının farklı olmasından kaynaklanıyor.

Şimdi yasa dediğimiz zaman örneğin hukuk yasası bu insanların yazdığı bir yasadır.

Peki fizik yasası dediğimiz zaman ne anlıyoruz?

Bir tasarımcının yazdığı mı ya da evrenin böyle olduğu bir yasa mı ve bu yasaya göre mi işliyor evren?

Doğa yasaları dediğimiz şey tamamen bizim zihnimizde kurguladığımız modellerdir.

Newton'un kütleçekim yasası bir modeldir.

Yani evrenin birileri tarafından ya da kendiliğinden yazılmış bir yasası, evrenin buna göre saat gibi işlediği bir yasa değildir.

Einstein'ın kütleçekim yasası daha genel bir yasadır.

Yani Newton'un açıklayamadığı şeyleri açıklar.

İşte Merkür'ün hareketlerini açıklar.

Ya da örneğin GPS kullanırken Newton'un yasasına, Newton'un modeline bağlı kalırsak GPS'ler yalnız sonuç verir.

Einstein'ın kütleçekim yasasına göre GPS'leri ayarlarsak daha doğru sonuç verir.

Çünkü zaman uydularda farklı akar, dünyada farklı akar.

Einstein bunu fark ediyor ve böylece daha yeni bir kütleçekim yasası yazıyor.

Dolayısıyla fizik yasaları ya da doğa yasaları ya da bilimsel yasalar, hukuk yasaları gibi önceden yazılmış yasalar değil.

Bunlar bizim zihinlerimizin ürünü ve olguları en iyi açıklayan modeller.

Evrim de öyle bir şey. Evrim bir olgudur.

Darwin'in evrim modeli bu olguyu en iyi açıklayan modeldi 150 yıl önce.

Şimdi daha da iyi açıklayan modellerimiz var ama Darwin'i dışlamıyor tabii ki.

Darwin'in açıklayamadığı şeyleri açıklıyor.

Özetle bu doğa yasaları meselesini anlamadan belirlenimciliği anlayamayız.

Belirlenimcilik aşağı yukarı felsefi olarak çok daha eskiden çıkmış bir şey olmasına rağmen

ta atomistler zamanında 2500 yıl önce bile tartışılan bir konu ama

modern belirlenimcilik, modern determinizm aşağı yukarı Laplace zamanından beri çıkıyor.

Özetlersek belirlenimcilik şu anlama geliyor felsefede, bilimde de diyelim.

Olayların nedenlerini bilirsek yarın ne olacağını biliriz.

Hatta Laplace o kadar ileri gidiyor ki çok süper bir beyin düşünelim diyor.

Her şeyi bilsin yani şu andaki evrendeki bütün parçacıkların bütün hareketlerini bilsin.

Yarın kahvaltıda ne yiyeceğimizi biliriz diyor.

Bu yaygın bir inanç bilimde yakın zamanlara kadar ama bunun tamamen yanlış olduğunu

daha sonra anladık ve şu anda belirlenimcilik bilimde tedavülden kalktı.

Fakat halk arasında kamuoyunda hala devam ediyor.

Belirlenimcilik ve Doğa Yasası

https://video.neoskola.net/subtitles/673c413235931bf054857849-tr-1744391681826.srt

Günlük hayatta kullandığımız kelimelerle bilimde kullanılan aynı kelime farklı anlamlara gelebiliyor. Şimdi bilimde bir denklem yazarsanız buna determinist denklem diyebilirsiniz. Fizikte örneğin herhangi bir denklem yazım, bir fonksiyon içinde zaman parametresi olsun, konum olsun, hız olsun bu determinist bir denklemdir. Ancak determinizm deyince yani belirlenimcilik deyince çok farklı bir şey anlıyoruz. Belirlenimcilik deyince bir önceki bölümde bahsettiğim gibi örneğin Sam Harris'ın özgür iradenin olmadığına ilişkin argümanlarındaki gibi bir şeyin bir nedeni varsa onun da bir önceki nedeni var. Dolayısıyla her şey önceden belirlenmiştir. Dolayısıyla özgür irademiz yoktur şeklinde bir anlayış geliyor karşımıza. Ve bu belirlenimci anlayış aslında çok uzun zamandan beri hem insanların hem de bazı bilim insanlarının anlayışlarına yerleşmiş durumda. Aslında modern bilim kesinlikle belirlenimci değil fakat belirlenimcilikten kurtulmak çok zor. O yüzden biraz bu belirlenimciliğin nasıl ortaya çıktığını irdelemek lazım. Belirlenimcilik hem teist hem ateist insanlarda oldukça sık rastlanan bir görüş diyelim. İşte teistler biliyoruz tabi her şeyi bir tanrı yarattı dolayısıyla onun istediği gibi gidiyor her şey. Ateistler de her şey doğa yasalarına bağlıdır. Dolayısıyla doğa yasalarının belirlediği yolda gidiyoruz şeklinde görüş bildiriyorlar. Bu ikisi de yanlış tabi ki. Ama bu yanlışın kökeni birazcık bilimin yanlış anlaşılmasında yatıyor. Bu o kadar yaygın bir yanlış anlaşılma ki geçenlerde çok saygın bir felsefe profesörünün konuşmasını dinledim. O bile yanlış anlatıyor. Bu adını vermeyeceğim profesör diyor ki kütleçekim bir fizik yasasıdır. Örneğin Newton'un kütleçekim kanunu bir fizik yasasıdır. Ama evrim bir teoridir. Tamam bu profesör evrime karşı değil çünkü diyor ki daha yeni bir teori gelmediği sürece bu teori geçerlidir. Buraya kadar kabul edilebilir. Fakat bu tamamen yanlış bir görüş. Fizik yasalarıyla teoriyi farklı farklı şeyleri olarak görmek çok bilime aykırı bir yaklaşım. Bu da yine günlük hayatta kullandığımız yasa kavramıyla bilimde kullandığımız yasa kavramının ya da kanun, fizik kanunu kavramının farklı olmasından kaynaklanıyor. Şimdi yasa dediğimiz zaman örneğin hukuk yasası bu insanların yazdığı bir yasadır. İşte kurallar bütünüdür. Buraya kadar tamam. Peki fizik yasası dediğimiz zaman ne anlıyoruz? Bir tasarımcının yazdığı mı ya da evrenin böyle olduğu bir yasa mı ve bu yasaya göre mi işliyor evren? Böyle değil olay. Doğa yasaları dediğimiz şey tamamen bizim zihnimizde kurguladığımız modellerdir. Dolayısıyla kütleçekim bir olgudur. Newton'un kütleçekim yasası bir modeldir. Bu olguyu açıklayan bir modeldir. Bizim zihnimizin ürünüdür. Yani evrenin birileri tarafından ya da kendiliğinden yazılmış bir yasası, evrenin buna göre saat gibi işlediği bir yasa değildir. Bu çok yanlış anlaşılıyor. Einstein'ın kütleçekim yasası daha genel bir yasadır. Yani Newton'un açıklayamadığı şeyleri açıklar. İşte Merkür'ün hareketlerini açıklar. Ya da örneğin GPS kullanırken Newton'un yasasına, Newton'un modeline bağlı kalırsak GPS'ler yalnız sonuç verir. Einstein'ın kütleçekim yasasına göre GPS'leri ayarlarsak daha doğru sonuç verir. Çünkü zaman uydularda farklı akar, dünyada farklı akar. Einstein bunu fark ediyor ve böylece daha yeni bir kütleçekim yasası yazıyor. Dolayısıyla fizik yasaları ya da doğa yasaları ya da bilimsel yasalar, hukuk yasaları gibi önceden yazılmış yasalar değil. Bunlar bizim zihinlerimizin ürünü ve olguları en iyi açıklayan modeller. Evrim de öyle bir şey. Evrim bir olgudur. Darwin'in evrim modeli bu olguyu en iyi açıklayan modeldi 150 yıl önce. Şimdi daha da iyi açıklayan modellerimiz var ama Darwin'i dışlamıyor tabii ki. Darwin'i daha da geliştiriyor. Darwin'in açıklayamadığı şeyleri açıklıyor. Özetle bu doğa yasaları meselesini anlamadan belirlenimciliği anlayamayız. Belirlenimcilik aşağı yukarı felsefi olarak çok daha eskiden çıkmış bir şey olmasına rağmen ta atomistler zamanında 2500 yıl önce bile tartışılan bir konu ama modern belirlenimcilik, modern determinizm aşağı yukarı Laplace zamanından beri çıkıyor. Bu konuya daha sonra değineceğiz. Daha detaylı inceleyeceğiz. Özetlersek belirlenimcilik şu anlama geliyor felsefede, bilimde de diyelim. Olayların nedenlerini bilirsek yarın ne olacağını biliriz. Hatta Laplace o kadar ileri gidiyor ki çok süper bir beyin düşünelim diyor. Her şeyi bilsin yani şu andaki evrendeki bütün parçacıkların bütün hareketlerini bilsin. Yarın kahvaltıda ne yiyeceğimizi biliriz diyor. Bu yaygın bir inanç bilimde yakın zamanlara kadar ama bunun tamamen yanlış olduğunu daha sonra anladık ve şu anda belirlenimcilik bilimde tedavülden kalktı. Fakat halk arasında kamuoyunda hala devam ediyor. Altyazı M.K.

https://video.neoskola.net/1738638098756.srt

Belirlenimciliğin ortadan kalkmasının sebeplerinden biri kuantum fiziğidir. Kuantumda tamamen şans vardır. Heisenberg Belirsizlik İlkesine göre, bir atomaltı parçacığın hem hızı hem de konumu aynı anda kesinlikle bilinemez.

Einstein doğada şansın bu kadar hâkim olduğuna itiraz etmiş, ancak haksız çıkmıştır. Evrimde de birikimli bir seçilimden bahsedilir ve şans büyük bir rol oynar.

Modern bilim, şans ile nedensellik ilkesini oturtmak için Bayesci olasılık kullanır. Canlılık ve evrim yalnızca şansa dayanmaz. Karmaşık sistemlerde kendiliğinden bir düzenlilik ortaya çıkabilmektedir.

Fizikte önemli bir kavram da simetri kırılmasıdır. Faz geçişlerinin tam geçiş noktasındaki nedene ilişkin bir fizik yasası yoktur. Bu, beliren bir özelliktir. Tamamen simetrik bir evrende yaşamamız mümkün değildir. Evren hep simetri kırılımı sonucu ortaya çıkar.

https://video.neoskola.net/1738638098427.srt

Yine çok yaygın bir yanlış inanç vardır.

Şöyle ki, bir zar attığımız zaman eğer her şeyi bilirsek, elimizin hareketini, rüzgarın hızını, ortamdaki bütün fiziksel etkenleri bilirsek,

zarın kaç geleceğini biliriz diye bir yanlış inanç vardır.

Tabii kuantum fiziği bunu çürütüyor. Aslında klasik fizikte de bu geçerli değil ama klasik fizikte çürütmek daha zor.

Bu üç cisim problemiyle çürütülüyor aslında bu.

Çünkü belirlenimciliğin ortadan kalkmasının sebeplerinden biri de kuantum fiziği tabii ki.

Yani, zarı kuantum düzeyinde düşünelim, mikro düzeyde.

Atom altı düzeyde bir zar attığımız zaman ne geleceğini kesinlikle bilemeyiz.

Örneğin bir elektron, işte atom altı parçacık, atomun etrafındaki elektron giderken kendiliğinden bir foton yayabilir.

Artı, Heisenberg belirsizlik ilkesi vardır.

Bir atom altı parçacığın hem hızını hem konumunu, yani hem momentumunu hem konumunu aynı kesinlikle bilemeyiz.

Bunu önceki derslerde de uzun uzun irdelemiştik.

Dolayısıyla kuantumda tamamen bir şans vardır.

Fizik yasaları, kuantum fiziğimiz var ve bu kuantum fiziğine göre bütün bu modern cihazları ürettik.

İşte şu elektronik cihazlarda kullanılan transistörler kuantum fiziğine dayanıyor.

Nasıl buna dayanarak teknoloji üretebiliyoruz?

Yani bir elektron giderken ne zaman fotonun çıkacağını bilemiyoruz.

Ama pek çok elektron gönderirsek istatistiksel olarak, olasılıksal olarak işte ne kadar foton çıkardığını

ya da bir foton bir camdan geçerken ne kadarının geri yansıdığını, ne kadarının camdan geçtiğini bilebiliyoruz.

Ancak tek bir fotonu düşünürsek bunun herhangi bir yasası yok.

Bu camdan yansayacak mı, geri mi dönecek konusunda herhangi bir bilgimiz yok.

Tekrar ediyorum, eğer kuantum zarı atarsak, bunu kesinlikle bilemeyiz.

İşte Einstein zaten kuantumun bu durumuna itiraz etmişti.

Doğada Gerçek Anlamda Şans Var Mı?

https://video.neoskola.net/1738638098104.srt

Yine çok yaygın bir yanlış inanç vardır. Şöyle ki, bir zar attığımız zaman eğer her şeyi bilirsek, elimizin hareketini, rüzgarın hızını, ortamdaki bütün fiziksel etkenleri bilirsek, zarın kaç geleceğini biliriz diye bir yanlış inanç vardır. Tabii kuantum fiziği bunu çürütüyor. Aslında klasik fizikte de bu geçerli değil ama klasik fizikte çürütmek daha zor. Bu üç cisim problemiyle çürütülüyor aslında bu. Ama önce kuantuma biraz girelim. Çünkü belirlenimciliğin ortadan kalkmasının sebeplerinden biri de kuantum fiziği tabii ki. Kuantumda tamamen şans var. Yani, zarı kuantum düzeyinde düşünelim, mikro düzeyde. Atom altı düzeyde bir zar attığımız zaman ne geleceğini kesinlikle bilemeyiz. Buna ilişkin hiçbir yasamız yok. Örneğin bir elektron, işte atom altı parçacık, atomun etrafındaki elektron giderken kendiliğinden bir foton yayabilir. Artı, Heisenberg belirsizlik ilkesi vardır. Bir atom altı parçacığın hem hızını hem konumunu, yani hem momentumunu hem konumunu aynı kesinlikle bilemeyiz. Bunu önceki derslerde de uzun uzun irdelemiştik. Dolayısıyla kuantumda tamamen bir şans vardır. Tabii, nasıl biliriz? Fizik yasaları, kuantum fiziğimiz var ve bu kuantum fiziğine göre bütün bu modern cihazları ürettik. İşte şu elektronik cihazlarda kullanılan transistörler kuantum fiziğine dayanıyor. Tamamen bir şans varsa ortada. Nasıl buna dayanarak teknoloji üretebiliyoruz? Elbette bir takım yasalarımız var. Ama bunlar beliren yasalar. Yani bir elektron giderken ne zaman fotonun çıkacağını bilemiyoruz. Ama pek çok elektron gönderirsek istatistiksel olarak, olasılıksal olarak işte ne kadar foton çıkardığını ya da bir foton bir camdan geçerken ne kadarının geri yansıdığını, ne kadarının camdan geçtiğini bilebiliyoruz. Ancak tek bir fotonu düşünürsek bunun herhangi bir yasası yok. Bu camdan yansayacak mı, geri mi dönecek konusunda herhangi bir bilgimiz yok. Tamamen şansa dayalı bir olay. Tekrar ediyorum, eğer kuantum zarı atarsak, bunu kesinlikle bilemeyiz. İşte Einstein zaten kuantumun bu durumuna itiraz etmişti. Tanrı zar atmaz diye. Aslında Tanrı diye kastettiği tabi doğa. Çünkü Einstein ateist bir insan. Ancak doğada şansın bu kadar hakim olduğuna itiraz ediyordu Einstein ama Einstein haksız çıktı. Gerçekten doğada tamamen bir şans var. Peki başka nerelerde şans var? Örneğin evrimde, yaşama ağacının çeşitlenmesinde hepimiz aynı DNA'dan geliyoruz. 4 milyar yıl önce ya da aşağı yukarı 3,5 milyar yıl önce ortaya çıkan hücre, kendiliğinden ortaya çıkan hücrenin atalarıyız aslında dünyada, bütün canlılarda aynı DNA var. Ve bu DNA çeşitleniyor. Çeşitli mutasyonlarla, DNA zincirindeki mutasyonlarla çeşitleniyor. Tabi bu çeşitlenme çok yavaş bir birikimle oluyor. 3 milyar yıl boyunca sadece tek hücreli canlılar, kompleks canlılar, hayvanların kökeni aşağı yukarı 650 milyon yıl önce ortaya çıkıyor. Bütün bu gördüğümüz canlı çeşitliliği, farklı hayvanlar, bitkiler, 650 milyon yıl önce başlayan, tek hücrelilerin bir araya gelip daha kompleks canlıları oluşturmasıyla başlayan bir süreç. Oldukça yeni bir süreç 3 milyar yılı göz önüne alırsak. Sonuçta burada birikimli bir seçim var ve burada şans çok büyük bir rol oynuyor. Ama burada şöyle bir problem ortaya çıkıyor. Eğer şans varsa nedensellik ilkesini nasıl oturtacağız? Yani her şey şansa bağlıysa. Nasıl bir nedensellik ilkesi olmadan çünkü bilim çalışması. Bilim neden arıyor değil mi? Modern bilim bayezici olasılık kullanıyor. Yani koşullu olasılık. Bu koşullarla şu olayın ortaya çıkmasının ihtimali şudur şeklinde. Fakat evrim olgusuna karşı çıkan bazı teistler haklı bir argüman öne sürüyorlar. İşte örneğin Boeing 747'nin parçalarını bir torbaya koyup milyonlarca yıl, milyarlarca yıl karıştırın Boeing 737 ortaya çıkmaz gibisinden. Bir şampanze daktilonun tuşlarına otursa Shakespeare eserini ortaya çıkması. Milyarlar milyarlar evrenin onun üzeri 35 katı kadar yıl geçmesi gerekir. Shakespeare eserinin ortaya çıkması için. Evet haklılar bu argümanda. Çünkü sadece şansa dayanmıyor canlılık, evrim. Hem birikimli seçilim var hem de ileriki derslerde göreceğimiz gibi bazı şeylerin kendiliğinden ortaya çıkması var. Bu çok önemli bir nokta kendiliğindenlik. Karmaşık sistemlerde bazı durumlarda kendiliğinden bir düzenlilik ortaya çıkabiliyor. Bu işte çok yeni bir bilim. Aslında 1970'lerden sonra tam olarak anlaşılmaya başlanan ve üstüne çok fazla şey üretilen bir bilim. Karmaşık sistemler bilimi. Bunu da ileriki derslerde daha detaylı göreceğiz. Fizikte emergence diye bir kavram var. Aslında atomlar arasındaki bütün ilişkileri biliyoruz. İşte parçacık fiziği konusunda çok şeyler biliyoruz. CERN 80-70 yıldır bu parçacık dünyasını çok iyi bir şekilde ortaya koyuyor. İşte atom fiziği çok ileride. Ancak atomların nasıl bir araya gelip de kristal oluşturduğunu bilmiyoruz. Suyun nasıl donduğunu da bilmiyoruz. Buna da belirme diyoruz. Bütün o termodinamikteki kavramlarımız, işte PV, NRT gibi formüllerimiz. Basınç artarsa sıcaklık artar. Ya da su sıfır derecede donar. Bunun bir fizik yasası yok tam olarak. Nedensel bir yasası yok. Ama beliriyor. Su sıfır derecede donuyor. Fizikte bir önemli kavram daha var. Simetrik kırılması. Aslında belki de bütün fizik yasaları buradan ortaya çıkıyor. Yani bizim modellerimizin temel ekseni o. Simetrik kırılması şöyle bir şey. Çok ince uçlu bir kalemi masada tutarsanız ve bırakırsanız bir tarafa doğru düşecek. Kalem durduğu sürece 360 derece serbestliği var herhangi bir tarafa düşmesin. Bu tamamen simetrik bir durum. Ama bıraktığınız zaman kalem bir süre sonra bir tarafa düşüyorsa simetrik kırılıyor demektir. Kuantum fiziğindeki hesaplamalar yani çok ince uçlu, kuantum düzeyinde o kadar ince uçlu bir kalemin, çok dengede bir kalemin ancak 9 saniye kalabileceğini, 9 saniyeden sonra düşeceğini gösteriyor. Simetrik kırılması faz geçişleriyle de ilgili bir şey aslında. Yani işte sıvıdan katı hale geçiş, göllerin donması, sıvıdan katıya geçiş, bir faz geçişi. Evrenimizin de böyle faz geçişleri var. Ve bu faz geçişlerinin tam geçiş noktasındaki nedene ilişkin bir fizik yasamız yok. Bu beliren bir özellik. Bu konu da çok önemli nedensellik açısından. Tamamen simetrik bir evrende yaşayamayız. Evren hep simetrik kırılmasının sonucu ortaya çıkan bir şey. Örneğin parçacıklardan örnek verelim. Elektronla pozitron bir araya geldiği zaman bir ışınım yayar. Elektromanyetik ışınım, foton. Tamamen simetrik bir evren demek, negatif yüklü parçacıklarla pozitif yüklü parçacıkların bir arada olması demek. Şimdi evrenin ilk başlangıcında, büyük patlamanın ilk başlangıcında, sadece ışınım vardı ve bu ışınım parçacık ve karşı parçacık çiftlerine bozuldu. Eğer parçacık ve karşı parçacık çiftleri, yani kuarklar ve antikuarklar, eşit sayıda olurlarsa ortaya hiçbir şey çıkmaz. Ama bir simetrik kırılması oldu. Ve şu anda bizim karşı kuarklar dediğimiz antikuarklar azaldı. Milyarda bir kuark fazlalaşınca, böylece madde-antimadde simetrisi kırılıp, atom altı parçacıklar, örneğin nötron, proton oluşabildi. Ve ondan sonra aradan 280 bin yıl geçince de atomlar oluşabildi. Dolayısıyla evrenin bütün aşamaları hep bir faz geçişi gibidir. Yani bir simetrik kırılmasıdır. Çevremize baktığımız zaman gördüğümüz bütün olaylar da simetrik kırılması aslında. Buna yine ileriki derslerde çok daha detaylı değineceğiz. Bir kaostan düzenin ortaya çıkması, ki evrenimizin kaosa doğru gittiği bilinen bir gerçek. Çünkü termodinaminin ikinci yasası gereği entropi sürekli yükseliyor. Ama bu kaosa giderken düzenlilik de ortaya çıkıyor. İşte bu düzenliğin ortaya çıkması hep bir simetrik kırılmalarıyla meydana geliyor. Bütün bu olayları daha iyi irdelemek için gelecek bölümde dinamik sistemleri tanımlamamız lazım. Altyazı M.K.