Yaşam Kültürü Eğitimleri

Yaşam Kültürü

https://video.neoskola.net/1738414579089.srt

Deneyimlerimiz genellikle tek bir duyuyla değil, birden fazla duyunun bir arada değerlendirilmesiyle oluşur. Yaşadığımız her çoklu duyu deneyiminde hâkim duyu olarak da nitelendirilen bir duyu öne çıkar.

Aristo'nun kuramından günümüze süregelen haliyle beş temel duyudan bahsedilebilir. Bu beş temel duyunun üçü fiziksel, ikisi kimyasal duyulardır.

Fiziksel duyulardan görme duyusunu mümkün kılan unsurlardan ilki aydınlık ve karanlığın keskin zıtlığı, ikincisi de renktir. Bu iki unsur bir arada bulunduğunda görme olayı gerçekleşebilir.

Canlıların görme mekanizmaları farklılık gösterir. Kuşlar bikromatik, yani iki renk üzerinden dünyayı algılayan canlılardır. İnsanlar ise trikromatik, yani kırmızı, yeşil, mavi ve bunların kombinasyonları üzerinden dünyayı algılar.

https://video.neoskola.net/1738414578850.srt

Ben Vedat Ozan. Beni koku üzerine çalışmalarım ve kitaplarımla tanıyor olabilirsiniz.

Koku ile ilgilendiğiniz zaman zaten diğer duyularla da ilgilenmeniz neredeyse kaçınılmaz oluyor.

Dolayısıyla ister istemez bugün de biraz diğer duyulara da değineceğiz kaçınılmaz olarak.

Bugün genel olarak koku duyusundan bahsedeceğiz.

Önce bir küçük duyular üzerinde gezinti yapacağız.

Beş temel duyumuz üzerinde kısa bir gezinti yapacağız.

Ardından koku duyusundan bahsetmeye başlayacağız. Çalışma mekanizmalarının nasıl olduğu,

lezzet üzerindeki etkisi, üreme ile olan bağlantısı, kısa bir parfüm tarihi gezintisi de yaptıktan sonra

parfümlerin yapısal özelliklerine değinerekten programımızı sonlandıracağız.

Efendim dış dünyayla iletişimimizi duyular üzerinden kuruyoruz.

Duyularımızla sağladığımız veri girişlerini de bellek dediğimiz bir alanda depolayarak hayatımızı bir şekilde sürdürüyoruz.

Deneyimlerimiz genellikle tek bir duyuya dayanarak değil, birden fazla duyunun bir arada değerlendirilmesiyle oluşuyor.

Yani çoklu duyu deneyimleri yaşıyoruz.

Her yaşadığımız çoklu duyu deneyimlerinde tabii bir tane başrolü çıkan veya hakim duyu diyebileceğimiz duyu oluyor.

Temelde beş tane duyudan bahsedebiliyoruz.

Gerçi bunlar alt başlıklara ayrıldıkları zaman beşin üzerine de çıkan bir rakam söz konusu olabiliyor.

Ama beş temel duyudan, Aristo'dan bile gelen şekilde beş temel duyudan bahsetmek herhalde daha doğru olacaktır.

Bu beş temel duyunun üç tanesi fiziksel duyular, iki tanesi de kimyasal duyularımız.

Fiziksel duyuları bir kısaca şöyle gözden geçirelim isterseniz.

Bir pedal olmamız yani iki ayak üzerine kalkmamızdan beri muktedir duyu haline gelen görme duyusundan bahsedecek olursak,

görme duyusunda bizim için iki tane önemli şey var.

Yani bunların birbiriyle olan zıtlığı, kesin zıtlığı veya görece hafif zıtlıkları bize görme imkanını sağlıyor.

Bu ikisi bir arada olduğu zaman biz kendi bildiğimiz şekilde görme dediğimiz olayı gerçekleştirmiş oluyoruz.

Canlıların görme şekilleri ve görme mekanizmaları birbirinin aynı değil, birbirlerinden farklılıklar gösteriyorlar.

Mesela kuşlar bir kromatik canlılar, iki renk üzerinden dünyayı algılıyorlar.

Bazı canlılar pentakromatik yani beş renk üzerinden.

Biz insanlar trikromatiyiz yani kırmızı, yeşil ve mavi üzerinden ve bunların kombinasyonları elbette üzerinden dünyayı algılıyoruz renkli bir dünya olarak.

Görme duyusunda tabii duyu organımız, gözlerimiz ama beyin çok önemli iki müdahalede bulunaraktan görme dediğimiz olayın zannettiğimizden daha farklı gerçekleşmesinin sebebi oluyor.

Birincisi iki gözle görüyor olmamıza rağmen tek bir plan olarak görüyoruz gördüğümüzü.

Yani hiçbir zaman iki tane ekran yok karşımızda tek bir ekran var ve bir bütün olarak çevremizi görüyoruz.

İkincisi retinaya imge ters düşüyor olmasına rağmen beynimizde onu biz tekrar tersine çeviriyoruz ve düz görüyoruz dediğimiz şeyi görüyoruz.

Eski tip fotoğraf makinelerine aşina olanlar varsa veya kamera obskura gibi tekniklere aşina olanlar varsa zaten orada filmin üzerine ters bir görüntü düştüğünü hatırlayacaklardır.

En çok mesaja, duyusal mesaja görme duyusu üzerinden muhatap oluyoruz.

Ancak tek başına tabii ki yeterli değil.

İkinci sırada ikinci fiziksel duyumuz yani işitme duyumuz geliyor.

İşitme dediğimiz zaman da sesi kast ediyoruz.

Ses dediğimizde aslında titreşimden oluşuyor.

Dolayısıyla biz her ne kadar kulaklarımızla titreşimi algılıyoruz ve sesi algılıyoruz diyebiliyor olsak da aslında bütün vücudumuzla titreşimi algılamaya muktediriz.

Kulaklarımız tıkalı dahi olsa bir titreşim duyduğumuzda ortamda sesin varlığından söz edebiliyoruz ki

Evelyn Glennie diye bir perkusyon ustası hanımefendi vardır.

Mesela sağar olmasına rağmen konser veriyor, yalın ayak sahneye çıkıyor ve perkusyon çalıyor.

Yani davul, bongo vesaire gibi bir takım aletler çalıyor.

Ritmi takip etmesine işte o titreşimleri takip edebilmesine borçlu oluyor.

İşitme organımız tabii kulağımız ama kulağın sadece görünen tarafı değil,

görünen tarafı dış kulak dediğimiz alan bizim için bir amplifikatör vazifesi görüyor.

İşitme duyumuzun ardından üçüncü ve son fiziksel duyumuz ki kendi altında bir sürü başlığa bunları ayırmak mümkün.

Dokunma duyumuzun diğer duyulardan farkı en büyük duyusal organa sahip olması.

Çünkü bütün dış dünyayla temas eden yüzeyimiz aslında dokunma uyarılarına açık haldeler.

Sinir uçlarımızın fazla olduğu bölgeler, dokunma duyumuzun da hassas olduğu bölgeler.

Dolayısıyla mesela parmak uçlarımız veya erojen bölgelerimiz dokunma duyusuna çok daha güçlü bir algılamayla beraber bir tepki oluşturabiliyorlar.

Keza hassasiyetimiz, dokunma duyusuna hassasiyetimiz sadece nesne bize dokunduğu anda değil,

o yaklaştığı anda itibaren o gözde göremediğimiz incecik tüylerimiz veya sıklıkla kestiğimiz tırnaklarımız aracılığı da hissedilmeye başlanabiliyor.

Hatta kendi deneyiminizden belki aklınıza getirebilirsiniz.

Tırnaklarınızı kestiğiniz zaman böyle parmak uçlarınızın biraz hissizleştiği, kütleştiği gibi bir algı ortamının içine giriyor olabilirsiniz.

Kabaca özetledim üç tane fiziksel duyumuzu ve sıra geliyor kimyasal duyularımıza.

Fiziksel Duyular

https://video.neoskola.net/subtitles/oW2rvwmiSJK9r9L5P-tr-1743940861915.srt

Ben Vedat Ozan. Beni koku üzerine çalışmalarım ve kitaplarımla tanıyor olabilirsiniz. Koku ile ilgilendiğiniz zaman zaten diğer duyularla da ilgilenmeniz neredeyse kaçınılmaz oluyor. Dolayısıyla ister istemez bugün de biraz diğer duyulara da değineceğiz kaçınılmaz olarak. Bugün genel olarak koku duyusundan bahsedeceğiz. Önce bir küçük duyular üzerinde gezinti yapacağız. Beş temel duyumuz üzerinde kısa bir gezinti yapacağız. Ardından koku duyusundan bahsetmeye başlayacağız. Çalışma mekanizmalarının nasıl olduğu, lezzet üzerindeki etkisi, üreme ile olan bağlantısı, kısa bir parfüm tarihi gezintisi de yaptıktan sonra parfümlerin yapısal özelliklerine değinerekten programımızı sonlandıracağız. Efendim dış dünyayla iletişimimizi duyular üzerinden kuruyoruz. Duyularımızla sağladığımız veri girişlerini de bellek dediğimiz bir alanda depolayarak hayatımızı bir şekilde sürdürüyoruz. Deneyimlerimiz genellikle tek bir duyuya dayanarak değil, birden fazla duyunun bir arada değerlendirilmesiyle oluşuyor. Yani çoklu duyu deneyimleri yaşıyoruz. Her yaşadığımız çoklu duyu deneyimlerinde tabii bir tane başrolü çıkan veya hakim duyu diyebileceğimiz duyu oluyor. Temelde beş tane duyudan bahsedebiliyoruz. Gerçi bunlar alt başlıklara ayrıldıkları zaman beşin üzerine de çıkan bir rakam söz konusu olabiliyor. Ama beş temel duyudan, Aristo'dan bile gelen şekilde beş temel duyudan bahsetmek herhalde daha doğru olacaktır. Bu beş temel duyunun üç tanesi fiziksel duyular, iki tanesi de kimyasal duyularımız. Fiziksel duyuları bir kısaca şöyle gözden geçirelim isterseniz. Bir pedal olmamız yani iki ayak üzerine kalkmamızdan beri muktedir duyu haline gelen görme duyusundan bahsedecek olursak, görme duyusunda bizim için iki tane önemli şey var. Bir, aydınlık ve karanlık. Yani bunların birbiriyle olan zıtlığı, kesin zıtlığı veya görece hafif zıtlıkları bize görme imkanını sağlıyor. İkincisi de renk. Bu ikisi bir arada olduğu zaman biz kendi bildiğimiz şekilde görme dediğimiz olayı gerçekleştirmiş oluyoruz. Canlıların görme şekilleri ve görme mekanizmaları birbirinin aynı değil, birbirlerinden farklılıklar gösteriyorlar. Mesela kuşlar bir kromatik canlılar, iki renk üzerinden dünyayı algılıyorlar. Bazı canlılar pentakromatik yani beş renk üzerinden. Biz insanlar trikromatiyiz yani kırmızı, yeşil ve mavi üzerinden ve bunların kombinasyonları elbette üzerinden dünyayı algılıyoruz renkli bir dünya olarak. Görme duyusunda tabii duyu organımız, gözlerimiz ama beyin çok önemli iki müdahalede bulunaraktan görme dediğimiz olayın zannettiğimizden daha farklı gerçekleşmesinin sebebi oluyor. Birincisi iki gözle görüyor olmamıza rağmen tek bir plan olarak görüyoruz gördüğümüzü. Yani hiçbir zaman iki tane ekran yok karşımızda tek bir ekran var ve bir bütün olarak çevremizi görüyoruz. İkincisi retinaya imge ters düşüyor olmasına rağmen beynimizde onu biz tekrar tersine çeviriyoruz ve düz görüyoruz dediğimiz şeyi görüyoruz. Eski tip fotoğraf makinelerine aşina olanlar varsa veya kamera obskura gibi tekniklere aşina olanlar varsa zaten orada filmin üzerine ters bir görüntü düştüğünü hatırlayacaklardır. En çok mesaja, duyusal mesaja görme duyusu üzerinden muhatap oluyoruz. Ancak tek başına tabii ki yeterli değil. İkinci sırada ikinci fiziksel duyumuz yani işitme duyumuz geliyor. İşitme dediğimiz zaman da sesi kast ediyoruz. Ses dediğimizde aslında titreşimden oluşuyor. Dolayısıyla biz her ne kadar kulaklarımızla titreşimi algılıyoruz ve sesi algılıyoruz diyebiliyor olsak da aslında bütün vücudumuzla titreşimi algılamaya muktediriz. Kulaklarımız tıkalı dahi olsa bir titreşim duyduğumuzda ortamda sesin varlığından söz edebiliyoruz ki Evelyn Glennie diye bir perkusyon ustası hanımefendi vardır. Mesela sağar olmasına rağmen konser veriyor, yalın ayak sahneye çıkıyor ve perkusyon çalıyor. Yani davul, bongo vesaire gibi bir takım aletler çalıyor. Ritmi takip etmesine işte o titreşimleri takip edebilmesine borçlu oluyor. İşitme organımız tabii kulağımız ama kulağın sadece görünen tarafı değil, görünen tarafı dış kulak dediğimiz alan bizim için bir amplifikatör vazifesi görüyor. Yani sesi yükseltmeye yarıyor. İşitme duyumuzun ardından üçüncü ve son fiziksel duyumuz ki kendi altında bir sürü başlığa bunları ayırmak mümkün. Dokunma duyumuz geliyor. Dokunma duyumuzun diğer duyulardan farkı en büyük duyusal organa sahip olması. Çünkü bütün dış dünyayla temas eden yüzeyimiz aslında dokunma uyarılarına açık haldeler. Sinir uçlarımızın fazla olduğu bölgeler, dokunma duyumuzun da hassas olduğu bölgeler. Dolayısıyla mesela parmak uçlarımız veya erojen bölgelerimiz dokunma duyusuna çok daha güçlü bir algılamayla beraber bir tepki oluşturabiliyorlar. Keza hassasiyetimiz, dokunma duyusuna hassasiyetimiz sadece nesne bize dokunduğu anda değil, o yaklaştığı anda itibaren o gözde göremediğimiz incecik tüylerimiz veya sıklıkla kestiğimiz tırnaklarımız aracılığı da hissedilmeye başlanabiliyor. Hatta kendi deneyiminizden belki aklınıza getirebilirsiniz. Tırnaklarınızı kestiğiniz zaman böyle parmak uçlarınızın biraz hissizleştiği, kütleştiği gibi bir algı ortamının içine giriyor olabilirsiniz. Kabaca özetledim üç tane fiziksel duyumuzu ve sıra geliyor kimyasal duyularımıza.

https://video.neoskola.net/1738414610342.srt

İki kimyasal duyu, tat ve koku duyuları genellikle birbirleriyle uyum içerisinde çalışırlar. Tat duyusu tatlı, tuzlu, acı, ekşi ve umami olmak üzere beş kulvardan oluşur. Bu beş temel tadın dışında ispat edilmiş başka bir tat henüz bulunmamaktadır.

Beş temel tadın dışında hala üzerinde çalışılan iki temel tat kulvarı kokumi ve oleogustus olarak adlandırılır. “Oleogustus” sözcüğü yağ tadı anlamına gelir. 

Japon bilim insanları tarafından sürdürülen çalışma ağız doluluğu hissinin aslında bir dokunma uyarısı değil, temel tat uyarısı olduğunu savunur. Ağız doluluğunu karşılayan bu temel tat uyarısı “kokumi” olarak adlandırılmıştır.

https://video.neoskola.net/1738414610129.srt

İki tane kimyasal duyumuz var. Tat ve koku duyuları. Bu iki duyuda genellikle birbirleriyle hep koordineli olarak çalışıyorlar.

Özellikle tat duyusunun devreye girdiği her yerde koku duyusunun da aktive olduğunu görebiliyoruz.

Biz tatla ilgili bir problem yaşıyoruz ki bu da bir lisan problemi. Tadın da dahil olduğu geniş bir besin algılama düzeneyini tat duyusuyla isimlendiriyoruz.

Yani mesela çilek tadı diyoruz, bezelye tadı diyoruz, et tadı diyoruz, armut tadı diyoruz. Aslında bizim hayatımızda böyle tatlar yok.

Yani bizim hayatımızın içinde çilek tadı diye bir tat yok. Neden yok? Çünkü temel tat duyumuz beş tane sınırlı kulvardan oluşuyor.

Tatlı, tuzlu, acı, ekşi ve umami. Bu beş temel tadın dışında hali hazırda ispat edilmiş başka bir tat bizim hayatımızın içinde mevcut değil.

Şu an üzerine çalışılan iki temel tat kulvarı daha var. Kokumi ve Oleogustus isminde.

Oleogustus yağ tadı, yağın dokusu veya kokusu değil, yağın tadı olarak kastediyorum bunu.

Ve Kokumi isminden anlayacağınız üzere umami gibi Japonların üzerine çalışmakta olduğu ağız dolulu hissinin aslında bir dokunma uyarısı değil, temel tat uyarısı olduğu yönündeki çalışma.

Ancak bu iki çalışma henüz tam olarak bilimsel ispata kavuşmuş olmadığı için biz halen beş temel tattan bahsedebiliyoruz.

Bu beş temel tat üzerinden baktığımız zaman da bunların bir kısmının doğduğumuz andan itibaren verili bilgi olarak tercih ettiğimiz tatlar, bir kısmının da tercih etmediğimiz tatlar olduklarını görüyoruz.

Dolayısıyla çok kaba ve çok doğru olmasa da beş temel tat kulvarını iyi tatlar ve kötü tatlar diye kabaca ikiye ayırabilmemiz mümkün.

Kimyasal Duyulara Giriş

https://video.neoskola.net/subtitles/yrDsk8w6gHsD7TThS-tr-1743940887181.srt%20

İki tane kimyasal duyumuz var. Tat ve koku duyuları. Bu iki duyuda genellikle birbirleriyle hep koordineli olarak çalışıyorlar. Özellikle tat duyusunun devreye girdiği her yerde koku duyusunun da aktive olduğunu görebiliyoruz. Biz tatla ilgili bir problem yaşıyoruz ki bu da bir lisan problemi. Tadın da dahil olduğu geniş bir besin algılama düzeneyini tat duyusuyla isimlendiriyoruz. Yani mesela çilek tadı diyoruz, bezelye tadı diyoruz, et tadı diyoruz, armut tadı diyoruz. Aslında bizim hayatımızda böyle tatlar yok. Yani bizim hayatımızın içinde çilek tadı diye bir tat yok. Neden yok? Çünkü temel tat duyumuz beş tane sınırlı kulvardan oluşuyor. Tatlı, tuzlu, acı, ekşi ve umami. Bu beş temel tadın dışında hali hazırda ispat edilmiş başka bir tat bizim hayatımızın içinde mevcut değil. Şu an üzerine çalışılan iki temel tat kulvarı daha var. Kokumi ve Oleogustus isminde. Oleogustus yağ tadı, yağın dokusu veya kokusu değil, yağın tadı olarak kastediyorum bunu. Ve Kokumi isminden anlayacağınız üzere umami gibi Japonların üzerine çalışmakta olduğu ağız dolulu hissinin aslında bir dokunma uyarısı değil, temel tat uyarısı olduğu yönündeki çalışma. Ancak bu iki çalışma henüz tam olarak bilimsel ispata kavuşmuş olmadığı için biz halen beş temel tattan bahsedebiliyoruz. Bu beş temel tat üzerinden baktığımız zaman da bunların bir kısmının doğduğumuz andan itibaren verili bilgi olarak tercih ettiğimiz tatlar, bir kısmının da tercih etmediğimiz tatlar olduklarını görüyoruz. Dolayısıyla çok kaba ve çok doğru olmasa da beş temel tat kulvarını iyi tatlar ve kötü tatlar diye kabaca ikiye ayırabilmemiz mümkün.

Öğrendiklerinizi ölçmek için bu kısa testi yanıtlayabilirsiniz. Test sonuçları, sertifika durumunuzu etkilemeyecektir.

Ara Test (1)

Beş Temel Duyu

Dışarıdan alınan kokular ortonazal koku algısı adındaki mekanizmaya iletilir. Nefes verirken kullanılan retronazal koku patikası ise damak üzerinden yükselen kokulara işaret eder. Retronazal koku alma patikası, kişinin yiyeceklerle ilgili temel fikrini oluşturan duyusal uyarıyı oluşturur.
Bir insan gün içinde ortalama 23.000-23.500 defa nefes alır dolayısıyla koklama yapar. Dolayısıyla koku aynı zamanda en yaşamsal işlevimizle eşleşmiş, kaçınılmaz duyusal uyarılardır. 

Koku duyusuyla gelen uyarılar beyinde limbik sistemde işlenir. Limbik sistemde özellikle uzun süreli bellek ve aşk, nefret, şehvet, sevgi, korku gibi duygu durumları da değerlendirilir. Dolayısıyla duygu, bellek ve koku arasındaki bir komşuluk ilişkisinden bahsedilebilir.

İyi tatlar ve kötü tatlar demiştim. Tabii kaba ve çok doğru olmayan bir değerlendirme aslında bu ama biz doğuştan bitter tatlara karşı uzak durma eğilimi gösterme şeklinde doğuyoruz.

Yani tepkili olarak doğuyoruz. Çünkü bitter tatlar bizim için aslında zehirli olma potansiyelini taşıyan tatlar.

Bu arada bitter derken acı kelimesinin Türkçede ki karşılığı böyle biraz kesin değil, biraz muallak bir karşılığı var.

Çünkü biz acı dediğimiz zaman bitter acıyı da kastedebilmiş oluyoruz, yakıcı acıyı da kastedebilmiş oluyoruz.

Dolayısıyla bunu netleştirmek için içinde bulunduğumuz ortamı değerlendiriyoruz ve bağlamı üzerinden kelimeye anlam yüklüyoruz.

Örnek olarak şöyle söyleyebilirim. O an kininli bir şeyi yiyorsak veya içiyorsak veya bergamot yiyorsak acı dediğimizde bitter acı demiş olduğumuzu anlıyoruz.

Ama o sırada karabiber veya kırmızı biber gibi yakıcı bir şeyi tüketiyorsak da o anda yakıcı acılıkta bir şey tüketmiş olduğumuzu anlayabiliyoruz.

Bitter acılar biz doğuştan itibaren tepki gösterdiğimiz acı türü.

Yani yeni doğmuş bir bebeğin altına bitter acı bir sıvının emdirilmiş olduğu pamuktan birkaç damla damlattığınızda tükürmeye, kusmaya ve ağzından çıkartmaya çalıştığını görüyoruz.

Neden? Söylemiştim. Bizim için zehirli olma potansiyelini taşıyan şeyler bitter acı olan şeyler.

Ama biz zaman içinde kendi kişisel deneyimlerimiz veya içinde bulunduğumuz mikrokültürün bize yönelik yönlendirmeleriyle beraber bitter tatların aslında sandığımız kadar zararlı olmadığını fark ettiğimizde onları da sevmeyi öğreniyoruz.

Eğer bu öğrenmeyi başaramasaydık sebze, salata, çay, kahve, çikolata bunların hiçbirini tüketemezdik.

Çünkü şeker içine katılmadığı sürece bunların saf hallerinin hepsi bitter acı uyarısını veriyorlar bize.

İkinci tırnak içinde kötü diyebileceğim tat da ekşilik.

Ekşilik, ekşiliği de seyrelme oranına bağlı olarak kabul ediyoruz hayatımızın içine.

Çünkü ekşi olan şeylerde de bozuk olma sinyali çok güçlü olarak bize geliyor.

Dolayısıyla ekşi şeyleri de hep seyreterek tüketiyoruz.

Bunu en fazla tükettiğimiz ekşi şeye bakarak da zaten anlayabiliriz.

En fazla tükettiğimiz ekşi şey herhalde limondur.

Limonu da hiçbir zaman olduğu gibi yemiyoruz.

Bir salata kabının içine damlatarak yani seyrelterekten tüketiyoruz.

Tam ters istikamette yani reddetme değil kabullenme potansiyelimizin güçlü olduğu tatlara baktığımızda da

burada özellikle protein algısına işaret eden umami tadını ki en geç kabul edilen temel tat kulvarıdır bilim dünyasında

keza tuzluluk veya tatlılık gibi tat kulvarlarını da bizim için olumlu kabul edebileceğimiz tat kulvarları olarak değerlendirebiliyoruz.

Özellikle şekerli malzemenin bulunduğu yiyeceklere karşı bitterlerden nasıl kaçıyorsak tam aksine onlara doğru bir koşma hali yaşıyoruz.

Bu da tabi evrimsel süreçte baktığımız zaman içinde şeker bulunduran,

dolayısıyla bizim için bir enerji kaynağı olma potansiyeli taşıyan besinlerin her zaman bulunamaması,

bulunduğu zaman da bir daha ben bunu bulup da ne zaman enerji sağlarım bundan emin olamam.

Dolayısıyla bulmuşken tüketebildiğim kadar tüketeyim şeklinde bir mantıkla ilerlemesinden kaynaklanıyor.

Tatlı, tuzlu, acı, ekşi ve umami beş tane temel tat demiştim.

Bu beş temel tat bizim toplam besin algısı dediğimiz bir algının altında bileşen olarak yer alıyorlar.

Bizim toplam besin algımız yani bizim günlük hayat içinde tat diye tanımladığımız,

hani o demiştik ya çilek tadı, et tadı vesaire gibi bizim tat dediğimiz şey aslında tadın da dahil olduğu bir büyük toplam, bir büyük şemsiye.

Ve o şemsiyenin altında temel tat duyumuzun dışında da farklı farklı duyusal uyaranlar var.

Mesela tat var, beş temel kulvarıyla biraz önce bahsetmiş olduğum.

Koku var, doku var, sıcaklık var, trigeminal sinir uyanları var.

Farklı farklı kimya duyusal uyaranlar var ki mesela bunlara örnek olarak demin acıda yaşamış olduğumuz dil probleminin bir yansıması olan yakıcı acılıktan bahsedebilirim.

Ki genellikle yakıcı acılıkta bir tat kabul ediliyor olsa da yakıcı acılık bir tat değil, farklı bir kimyasal duyu.

Yakıcı acılığı tükettiğimiz durumu göz önüne getirdiğimizde aslında çok da doğal olmayan bir süreç olduğunu zaten müşahede ediyoruz.

Şöyle ki biber, kara veya kırmızı her neyse oda sıcaklığında olmasına rağmen ve onu alıp 37-38 derecelik ağzın içine atıyor olmamıza rağmen

birden 45 derecenin üzerinde bir sıcaklık hissetmeye başlıyoruz ağzımızın içinde ve bunu yanma olarak adlandırıyoruz.

Aslında bu bir gerçek yanma değil ancak elimiz gerçekten yanmış olsa onu algılayan reseptörlerimiz burada küçük bir oyuna düşüyorlar ve tırnak içinde bir sahte yanma hissinin kurbanı oluyoruz.

Gerçek bir yanma olsaydı biber yediğimizde herhangi bir yanmada elimizi ateşin üzerine tuttuğumuzda yandığımızda olduğu gibi fiziksel bir iz kalabilirdi.

Halbuki biberi tükettiğimizde biraz sonra o yanma hissi geçiyor ve geride hiçbir fiziksel iz kalmıyor.

Dolayısıyla bütün bu duyusal uyarıların toplamıyla beraber biz toplam besin algısı dediğimiz bir algıya ulaşıyoruz ki bu toplam besin algısı olumlu anlamda olursa da buna lezzet ismini veriyoruz.

Dolayısıyla tat duyumuzun kulvarları tatlı tuzlu acı ekşi ve umami birer lezzet değil birer temel tat uyarısı.

Peki bu toplam besin algısı dediğimiz kavramın altındaki bileşenlerden hangisi bize yediğimizle ilgili karakteristik özelliği taşıyor?

Yani hani demiştim ya çilek tadı diye bir şey yok et tadı diye bir şey yok aslında bu bir toplam algı diye yediğimize çilek dememizin sebebi olan duyusal uyarı acaba hangisi?

Burada da ilginç bir durum çıkıyor karşımıza çünkü çok fazla farkında olmadığımız ve beşinci duyumuz yani iki tane kimyasal duyumuz var demiştim ikinci kimyasal duyumuz olan koku duyumuz çıkıyor bizim karşımıza.

Koku duyumuz bizim en problemli duyularımızdan bir tanesi. Neden problemli? Çünkü günlük hayat içinde üzerine en az konuştuğumuz duyu.

Bunun da bir sebebi var koku duyusu diğer duyulardan farklı olarak kendine ait bir lisanı olmayan bir duyu.

Yani bizim kokuya dair kelimeler yok hayatımızın içinde.

Biz kokuları tarif etmeye çalıştığımızda hep başka duyulardan ödünç alınmış kelimelerle tarif etmeye çalışıyoruz.

Mesela ağır bir koku diyoruz ağır aslında kas hareketlerimizle ilgili bir şey.

Tatlı bir koku diyoruz tatlı aslında demin söylemiştim tat duyumuzla ilgili bir şey.

Sivri bir koku diyoruz sivri dokunma duyumuzla ilgili bir şey.

Başka duyulardan ödünç alınmış kelimelerle yaptığımız bu tarifler yetersiz kaldığında da benzetmelerle kokuları tanımlamaya çalışıyoruz.

Yeni kesilmiş çimen gibi kokuyor diyoruz yağmur sonrası toprak gibi kokuyor diyoruz.

Bir takım benzetmelerle olmayan bir ortak lisanı oluşturma çabası içine giriyoruz.

Koku üzerine bilinmezliklerin sayısı üzerinde konuşmamak veya koku duyusunun tarih boyunca hep soyut bir duyu kabul edilmesi.

Yani elle tutulmaması gözle görülmemesinden sebep oldukça fazla bilinmeyen barındıran bir duyu.

Oldukça fazla bilinmeyen barındırıyor derken biz koku alma patikalarımızı koku alma yollarımızı da çok fazla bilmiyoruz.

Aslında biz her ne kadar kokuyu dışarıdan ve burnumuzla alıyor olsak da tek koku alma yolumuz dışarıdan ve burnumuzla aldığımız koku değil.

Bu dışarıdan aldığımız kokuyu iletmiş olduğumuz mekanizmaya ortonazal koku algısı diyoruz.

Bir de özellikle nefesi verirken kullandığımız retronazal koku patikası var ki o da işte damak üzerinden yükselen kokuya işaret ediyor.

Bu retronazal koku alma patikamızda bizim yiyeceklerle ilgili kanaatimizi temelde oluşturan duyusal uyarıyı sebebi oluyor.

Ne demek istiyorum çok basit şöyle anlatayım.

O toplam besin algısı dediğimiz şemsiyenin içindeki diğer duyusal uyarıların aynısını birden fazla farklı yiyecekte görme imkanımız var.

Mesela tatlılık diyelim şekerlilik diyelim aynı miktarda şekeri birden fazla tatlının içinde kullanabiliyoruz.

Dolayısıyla şekerin miktarını tespit edebilmemiz duyusal olaraktan bizim o şeyin karakteristik olarak ismine ulaşmamız imkanını vermiyor.

Ama bir tek şey yani o tatlılık tuzluluk vesaire gibi tatları dışarıda bıraktığımızda bir tek şey yani o retronazal damak üzerinden yükselen koku

bize belleğimizde daha önce kaydetmiş olduğumuz ismi geriye çağırma ve bu yediğim çilektir deme imkanını vermiş oluyor.

Koku duyusu dediğim gibi çok fazla üzerine konuştuğumuz çok fazla bildiğimiz bir duyu değil koku üzerine çalışmalar da çok yeni başlamış.

Yani 1930'larda böyle bebeklerin yüzlerinin fotoğrafları çekilerek bir şeyler koklatıldığında yüzlerinin fotoğrafları çekilerek onların yorumlanmasıyla başlamış.

Ama 1980'lerden itibaren koku algısı üzerine yapılan çalışmalar akademiyada bununla ilgili laboratuvarların açılması tabii endüstrinin de desteğiyle ve gelişmesiyle beraber yaklaşık bir 40-45 yıldır daha derinine kokusal çalışmalarla karşılaşabiliyoruz.

Bu gerek teknik anlamdaki çalışmalar olabiliyorlar gerekse de kültürel çalışmalar veya koku tarihine yönelik gerçek bir takım çalışmalar olabiliyorlar.

Her zaman için soyut kabul edilen koku duyusu ile ilgili bildiklerimizin sayısı aslında o kadar az ki biz bir gün içinde ne kadar koklama yaptığımızın da farkında değiliz.

Normal bir insan bir gün içinde 23.000-23.500 kere koklama yapıyor. 23.000-23.500 rakamı aslında bizim nefes alma sayımıza eşit.

Dolayısıyla en yaşamsal işlevimizle eşleşmiş bir duyudan bahsediyoruz koku duyusu dediğimiz zaman.

Nefes almamızla eşleşmiş olması da koku uyarılarının bizim için kaçınılmaz uyarılar haline gelmiş olmasına işaret ediyor.

Yani yaşamak için hayatımızı sürdürmek için nefes almak zorundayız. Nefes aldığımız sürece de ortamdaki kokuyu duyumsamama imkanımız yok.

Dolayısıyla koku duyumuzun diğer duyulardan farklı olarak bir açma kapama düğmesi mevcut değil.

Böyle bir düğme parmaklarımızın altında yer almıyor. Biz koku alma olayımızı kapatamıyoruz.

Genellikle verdiğim bir örnek vardır bu kaçınılmaz uyarı alma halini açıklamak için.

Yine onu söyleyeyim. Mesela bugün için en fazla mesaja muhatap olduğumuz duyu olan görme duyumuzdan örnekle gidersek

bir fotoğraf galerisi veya bir resim galerisini dolaşırken duvarda 60-70 tane tablo varsa hasbelkader 2 tanesini görmeden geçebilme olasılığımız var.

Ama aynı ortamda koku varsa o kokuyu duyumsamama imkanımız asla mevcut değil.

Koku her ne kadar soyut bir duyu olarak tarih boyunca kabul edile gelmiş olsa da aslında son derece somut bir işlemler zinciri sonucunda ortaya çıkan bir algılama biçiminin ismi.

Bunun için bazı şeylerin doğru, sırada ve tam işlevsel olarak gerçekleşmesi gerekiyor.

Birinci gerek ortamda uçucu kokulu moleküller dediğimiz moleküllerin mevcut olması lazım.

Bunu Türkçe ifade etmeye çalışırsak bir şey kokması lazım ki biz onun kokusunu alalım diye özetleyebiliriz.

Tabii ortamda uçucu kokulu moleküller yani bizim algılayabileceğimiz düzeyde uçucu kokulu moleküller demek istiyorum.

Çünkü her canlının koku algılama eşiği birbirinin aynı değil.

Bütün diğer duyusal uyarılar da olduğu gibi canlılar arasında da ihtiyacı olduğu duyuya yönelik hassasiyet yönünde bir eğilim görebiliyoruz.

Dolayısıyla hayatlarının içinde kokuyu bizden çok daha fazla kullanan bir takım canlıların koku alabilme güçleri bizden çok daha fazla.

Bizim ortamda yok saydığımız bir takım kokuları onlar fark edebiliyorlar ve o kokularla ilgili davranış biçimleri geliştirebiliyorlar.

Özellikle kabaca ayırmak gerekirse yere yakın ve burnu ıslak olan canlılar bizim hayatımızın da içinde olan kediler ve köpekler tabii ki bizden çok daha iyi koku alabiliyorlar.

Birinci gerek ortamda uçucu kokulu moleküllerin var olması demiştim.

İkinci gerek o uçucu molekülleri bizim burnumuzun iç üst düzeyinde yer alan almaç veya reseptör dediğimiz oluşumlara taşıyacak olan hava akımının herhangi bir sorun çıkmadan çalışıyor olması.

Yani burnumuzun bir nezle sonucu veya herhangi bir başka sebepten tıkalı olmaması bir polip veya ciddi deviyasyon sorunu yaşamıyor olmamız gerekiyor ki ortamdaki mevcut o uçucu kokulu moleküller nefes almamızla beraber burnumuzun içine gelsinler ve iç üst düzeydeki reseptörlerle yani almaçlarla buluşsunlar.

Tat ve Koku Duyusu

https://video.neoskola.net/subtitles/B9BWhSesnNToztGt7-tr-1745062039005.srt

İyi tatlar ve kötü tatlar demiştim. Tabii kaba ve çok doğru olmayan bir değerlendirme aslında bu ama biz doğuştan bitter tatlara karşı uzak durma eğilimi gösterme şeklinde doğuyoruz. Yani tepkili olarak doğuyoruz. Çünkü bitter tatlar bizim için aslında zehirli olma potansiyelini taşıyan tatlar. Bu arada bitter derken acı kelimesinin Türkçede ki karşılığı böyle biraz kesin değil, biraz muallak bir karşılığı var. Çünkü biz acı dediğimiz zaman bitter acıyı da kastedebilmiş oluyoruz, yakıcı acıyı da kastedebilmiş oluyoruz. Dolayısıyla bunu netleştirmek için içinde bulunduğumuz ortamı değerlendiriyoruz ve bağlamı üzerinden kelimeye anlam yüklüyoruz. Örnek olarak şöyle söyleyebilirim. O an kininli bir şeyi yiyorsak veya içiyorsak veya bergamot yiyorsak acı dediğimizde bitter acı demiş olduğumuzu anlıyoruz. Ama o sırada karabiber veya kırmızı biber gibi yakıcı bir şeyi tüketiyorsak da o anda yakıcı acılıkta bir şey tüketmiş olduğumuzu anlayabiliyoruz. Bitter acılar biz doğuştan itibaren tepki gösterdiğimiz acı türü. Yani yeni doğmuş bir bebeğin altına bitter acı bir sıvının emdirilmiş olduğu pamuktan birkaç damla damlattığınızda tükürmeye, kusmaya ve ağzından çıkartmaya çalıştığını görüyoruz. Neden? Söylemiştim. Bizim için zehirli olma potansiyelini taşıyan şeyler bitter acı olan şeyler. Ama biz zaman içinde kendi kişisel deneyimlerimiz veya içinde bulunduğumuz mikrokültürün bize yönelik yönlendirmeleriyle beraber bitter tatların aslında sandığımız kadar zararlı olmadığını fark ettiğimizde onları da sevmeyi öğreniyoruz. Eğer bu öğrenmeyi başaramasaydık sebze, salata, çay, kahve, çikolata bunların hiçbirini tüketemezdik. Çünkü şeker içine katılmadığı sürece bunların saf hallerinin hepsi bitter acı uyarısını veriyorlar bize. İkinci tırnak içinde kötü diyebileceğim tat da ekşilik. Ekşilik, ekşiliği de seyrelme oranına bağlı olarak kabul ediyoruz hayatımızın içine. Çünkü ekşi olan şeylerde de bozuk olma sinyali çok güçlü olarak bize geliyor. Dolayısıyla ekşi şeyleri de hep seyreterek tüketiyoruz. Bunu en fazla tükettiğimiz ekşi şeye bakarak da zaten anlayabiliriz. En fazla tükettiğimiz ekşi şey herhalde limondur. Limonu da hiçbir zaman olduğu gibi yemiyoruz. Bir salata kabının içine damlatarak yani seyrelterekten tüketiyoruz. Tam ters istikamette yani reddetme değil kabullenme potansiyelimizin güçlü olduğu tatlara baktığımızda da burada özellikle protein algısına işaret eden umami tadını ki en geç kabul edilen temel tat kulvarıdır bilim dünyasında keza tuzluluk veya tatlılık gibi tat kulvarlarını da bizim için olumlu kabul edebileceğimiz tat kulvarları olarak değerlendirebiliyoruz. Özellikle şekerli malzemenin bulunduğu yiyeceklere karşı bitterlerden nasıl kaçıyorsak tam aksine onlara doğru bir koşma hali yaşıyoruz. Bu da tabi evrimsel süreçte baktığımız zaman içinde şeker bulunduran, dolayısıyla bizim için bir enerji kaynağı olma potansiyeli taşıyan besinlerin her zaman bulunamaması, bulunduğu zaman da bir daha ben bunu bulup da ne zaman enerji sağlarım bundan emin olamam. Dolayısıyla bulmuşken tüketebildiğim kadar tüketeyim şeklinde bir mantıkla ilerlemesinden kaynaklanıyor. Tatlı, tuzlu, acı, ekşi ve umami beş tane temel tat demiştim. Bu beş temel tat bizim toplam besin algısı dediğimiz bir algının altında bileşen olarak yer alıyorlar. Bizim toplam besin algımız yani bizim günlük hayat içinde tat diye tanımladığımız, hani o demiştik ya çilek tadı, et tadı vesaire gibi bizim tat dediğimiz şey aslında tadın da dahil olduğu bir büyük toplam, bir büyük şemsiye. Ve o şemsiyenin altında temel tat duyumuzun dışında da farklı farklı duyusal uyaranlar var. Mesela tat var, beş temel kulvarıyla biraz önce bahsetmiş olduğum. Koku var, doku var, sıcaklık var, trigeminal sinir uyanları var. Farklı farklı kimya duyusal uyaranlar var ki mesela bunlara örnek olarak demin acıda yaşamış olduğumuz dil probleminin bir yansıması olan yakıcı acılıktan bahsedebilirim. Ki genellikle yakıcı acılıkta bir tat kabul ediliyor olsa da yakıcı acılık bir tat değil, farklı bir kimyasal duyu. Yakıcı acılığı tükettiğimiz durumu göz önüne getirdiğimizde aslında çok da doğal olmayan bir süreç olduğunu zaten müşahede ediyoruz. Şöyle ki biber, kara veya kırmızı her neyse oda sıcaklığında olmasına rağmen ve onu alıp 37-38 derecelik ağzın içine atıyor olmamıza rağmen birden 45 derecenin üzerinde bir sıcaklık hissetmeye başlıyoruz ağzımızın içinde ve bunu yanma olarak adlandırıyoruz. Aslında bu bir gerçek yanma değil ancak elimiz gerçekten yanmış olsa onu algılayan reseptörlerimiz burada küçük bir oyuna düşüyorlar ve tırnak içinde bir sahte yanma hissinin kurbanı oluyoruz. Gerçek bir yanma olsaydı biber yediğimizde herhangi bir yanmada elimizi ateşin üzerine tuttuğumuzda yandığımızda olduğu gibi fiziksel bir iz kalabilirdi. Halbuki biberi tükettiğimizde biraz sonra o yanma hissi geçiyor ve geride hiçbir fiziksel iz kalmıyor. Dolayısıyla bütün bu duyusal uyarıların toplamıyla beraber biz toplam besin algısı dediğimiz bir algıya ulaşıyoruz ki bu toplam besin algısı olumlu anlamda olursa da buna lezzet ismini veriyoruz. Dolayısıyla tat duyumuzun kulvarları tatlı tuzlu acı ekşi ve umami birer lezzet değil birer temel tat uyarısı. Peki bu toplam besin algısı dediğimiz kavramın altındaki bileşenlerden hangisi bize yediğimizle ilgili karakteristik özelliği taşıyor? Yani hani demiştim ya çilek tadı diye bir şey yok et tadı diye bir şey yok aslında bu bir toplam algı diye yediğimize çilek dememizin sebebi olan duyusal uyarı acaba hangisi? Burada da ilginç bir durum çıkıyor karşımıza çünkü çok fazla farkında olmadığımız ve beşinci duyumuz yani iki tane kimyasal duyumuz var demiştim ikinci kimyasal duyumuz olan koku duyumuz çıkıyor bizim karşımıza. Koku duyumuz bizim en problemli duyularımızdan bir tanesi. Neden problemli? Çünkü günlük hayat içinde üzerine en az konuştuğumuz duyu. Bunun da bir sebebi var koku duyusu diğer duyulardan farklı olarak kendine ait bir lisanı olmayan bir duyu. Yani bizim kokuya dair kelimeler yok hayatımızın içinde. Biz kokuları tarif etmeye çalıştığımızda hep başka duyulardan ödünç alınmış kelimelerle tarif etmeye çalışıyoruz. Mesela ağır bir koku diyoruz ağır aslında kas hareketlerimizle ilgili bir şey. Tatlı bir koku diyoruz tatlı aslında demin söylemiştim tat duyumuzla ilgili bir şey. Sivri bir koku diyoruz sivri dokunma duyumuzla ilgili bir şey. Başka duyulardan ödünç alınmış kelimelerle yaptığımız bu tarifler yetersiz kaldığında da benzetmelerle kokuları tanımlamaya çalışıyoruz. Yeni kesilmiş çimen gibi kokuyor diyoruz yağmur sonrası toprak gibi kokuyor diyoruz. Bir takım benzetmelerle olmayan bir ortak lisanı oluşturma çabası içine giriyoruz. Koku üzerine bilinmezliklerin sayısı üzerinde konuşmamak veya koku duyusunun tarih boyunca hep soyut bir duyu kabul edilmesi. Yani elle tutulmaması gözle görülmemesinden sebep oldukça fazla bilinmeyen barındıran bir duyu. Oldukça fazla bilinmeyen barındırıyor derken biz koku alma patikalarımızı koku alma yollarımızı da çok fazla bilmiyoruz. Aslında biz her ne kadar kokuyu dışarıdan ve burnumuzla alıyor olsak da tek koku alma yolumuz dışarıdan ve burnumuzla aldığımız koku değil. Bu dışarıdan aldığımız kokuyu iletmiş olduğumuz mekanizmaya ortonazal koku algısı diyoruz. Bir de özellikle nefesi verirken kullandığımız retronazal koku patikası var ki o da işte damak üzerinden yükselen kokuya işaret ediyor. Bu retronazal koku alma patikamızda bizim yiyeceklerle ilgili kanaatimizi temelde oluşturan duyusal uyarıyı sebebi oluyor. Ne demek istiyorum çok basit şöyle anlatayım. O toplam besin algısı dediğimiz şemsiyenin içindeki diğer duyusal uyarıların aynısını birden fazla farklı yiyecekte görme imkanımız var. Mesela tatlılık diyelim şekerlilik diyelim aynı miktarda şekeri birden fazla tatlının içinde kullanabiliyoruz. Dolayısıyla şekerin miktarını tespit edebilmemiz duyusal olaraktan bizim o şeyin karakteristik olarak ismine ulaşmamız imkanını vermiyor. Ama bir tek şey yani o tatlılık tuzluluk vesaire gibi tatları dışarıda bıraktığımızda bir tek şey yani o retronazal damak üzerinden yükselen koku bize belleğimizde daha önce kaydetmiş olduğumuz ismi geriye çağırma ve bu yediğim çilektir deme imkanını vermiş oluyor. Koku duyusu dediğim gibi çok fazla üzerine konuştuğumuz çok fazla bildiğimiz bir duyu değil koku üzerine çalışmalar da çok yeni başlamış. Yani 1930'larda böyle bebeklerin yüzlerinin fotoğrafları çekilerek bir şeyler koklatıldığında yüzlerinin fotoğrafları çekilerek onların yorumlanmasıyla başlamış. Ama 1980'lerden itibaren koku algısı üzerine yapılan çalışmalar akademiyada bununla ilgili laboratuvarların açılması tabii endüstrinin de desteğiyle ve gelişmesiyle beraber yaklaşık bir 40-45 yıldır daha derinine kokusal çalışmalarla karşılaşabiliyoruz. Bu gerek teknik anlamdaki çalışmalar olabiliyorlar gerekse de kültürel çalışmalar veya koku tarihine yönelik gerçek bir takım çalışmalar olabiliyorlar. Her zaman için soyut kabul edilen koku duyusu ile ilgili bildiklerimizin sayısı aslında o kadar az ki biz bir gün içinde ne kadar koklama yaptığımızın da farkında değiliz. Normal bir insan bir gün içinde 23.000-23.500 kere koklama yapıyor. 23.000-23.500 rakamı aslında bizim nefes alma sayımıza eşit. Dolayısıyla en yaşamsal işlevimizle eşleşmiş bir duyudan bahsediyoruz koku duyusu dediğimiz zaman. Nefes almamızla eşleşmiş olması da koku uyarılarının bizim için kaçınılmaz uyarılar haline gelmiş olmasına işaret ediyor. Yani yaşamak için hayatımızı sürdürmek için nefes almak zorundayız. Nefes aldığımız sürece de ortamdaki kokuyu duyumsamama imkanımız yok. Dolayısıyla koku duyumuzun diğer duyulardan farklı olarak bir açma kapama düğmesi mevcut değil. Böyle bir düğme parmaklarımızın altında yer almıyor. Biz koku alma olayımızı kapatamıyoruz. Genellikle verdiğim bir örnek vardır bu kaçınılmaz uyarı alma halini açıklamak için. Yine onu söyleyeyim. Mesela bugün için en fazla mesaja muhatap olduğumuz duyu olan görme duyumuzdan örnekle gidersek bir fotoğraf galerisi veya bir resim galerisini dolaşırken duvarda 60-70 tane tablo varsa hasbelkader 2 tanesini görmeden geçebilme olasılığımız var. Ama aynı ortamda koku varsa o kokuyu duyumsamama imkanımız asla mevcut değil. Koku her ne kadar soyut bir duyu olarak tarih boyunca kabul edile gelmiş olsa da aslında son derece somut bir işlemler zinciri sonucunda ortaya çıkan bir algılama biçiminin ismi. Bunun için bazı şeylerin doğru, sırada ve tam işlevsel olarak gerçekleşmesi gerekiyor. Birinci gerek ortamda uçucu kokulu moleküller dediğimiz moleküllerin mevcut olması lazım. Bunu Türkçe ifade etmeye çalışırsak bir şey kokması lazım ki biz onun kokusunu alalım diye özetleyebiliriz. Tabii ortamda uçucu kokulu moleküller yani bizim algılayabileceğimiz düzeyde uçucu kokulu moleküller demek istiyorum. Çünkü her canlının koku algılama eşiği birbirinin aynı değil. Bütün diğer duyusal uyarılar da olduğu gibi canlılar arasında da ihtiyacı olduğu duyuya yönelik hassasiyet yönünde bir eğilim görebiliyoruz. Dolayısıyla hayatlarının içinde kokuyu bizden çok daha fazla kullanan bir takım canlıların koku alabilme güçleri bizden çok daha fazla. Bizim ortamda yok saydığımız bir takım kokuları onlar fark edebiliyorlar ve o kokularla ilgili davranış biçimleri geliştirebiliyorlar. Özellikle kabaca ayırmak gerekirse yere yakın ve burnu ıslak olan canlılar bizim hayatımızın da içinde olan kediler ve köpekler tabii ki bizden çok daha iyi koku alabiliyorlar. Birinci gerek ortamda uçucu kokulu moleküllerin var olması demiştim. İkinci gerek o uçucu molekülleri bizim burnumuzun iç üst düzeyinde yer alan almaç veya reseptör dediğimiz oluşumlara taşıyacak olan hava akımının herhangi bir sorun çıkmadan çalışıyor olması. Yani burnumuzun bir nezle sonucu veya herhangi bir başka sebepten tıkalı olmaması bir polip veya ciddi deviyasyon sorunu yaşamıyor olmamız gerekiyor ki ortamdaki mevcut o uçucu kokulu moleküller nefes almamızla beraber burnumuzun içine gelsinler ve iç üst düzeydeki reseptörlerle yani almaçlarla buluşsunlar. Bu ikinci kademeden sonra geliyoruz üçüncü ve son kademeye. Zaten bu kademeyle beraber koku algısı dediğimiz olayı da tamamlamış oluyoruz. Üçüncü ve son kademede de burnumuzun iç üst düzeyindeki reseptörlerle buluşan o uçucu koku moleküllerinin varlığının bir nevi elektrik sinyali olarak ulaştığı beyin bölgesinin herhangi bir sorun çıkartmadan çalışıyor olması. Koku duyumuza gelen uyarıların beynimizde işlendiği bölgeye limbik sistem ismi veriliyor. Sistem dememden anlayacağınız üzere birden fazla birleşeni olan bir bölgeden bahsediyoruz. Tek işlevi de bizim koku duyumuza gelen uyarıları değerlendirmek değil limbik sistemin içinde özellikle uzun dönem olmak üzere belleğimiz ve aşk, nefret, şehvet, sevgi, korku gibi duygu durumlarımızı da değerlendiriyor. Dolayısıyla duygu, bellek ve koku arasında kabaca bir komşuluk ilişkisinden bahsedebiliyoruz. Bunun günlük hayatımızdaki karşılığı da bir kokuyu duyumsadığımız anda birden küçük yaşlarımıza kadar varan uzun yolculuklar yapabilmemiz, belleğimizde yani birden çocukluğumuzda bir olayı hatırlayabilmemiz ve onu hatırlamamızla beraber duygu durumumuzda bir değişim olabilmesi. Sebebini tarif edemediğimiz bir huzur veya huzursuzluk hissedebiliyor olmamız bu kaba komşuluk ilişkisinden kaynaklanıyor diye özetleyebiliriz. Bir küçük fark daha var. Tabii küçük olmasına rağmen son derece önemli. Limbik sisteme bütün duyusal uyarılar bir şekilde erişim sağlıyor olmasına rağmen koku duyusuna gelen uyarılar bu erişimi direkt olarak sağlıyorlar. Yani herhangi bir bilişsel süzgeçten veya rasyonel elemeden, filtreden geçmeden direkt olarak koku uyarıları bizim limbik sistemimizin içine ulaşıyorlar. Dolayısıyla gelen duyumsadığımız kokular üzerinde iradi bir kontrolümüzün de olmadığını bir şekilde söyleyebiliyoruz.

https://video.neoskola.net/1738414980530.srt

Kişinin bir kokuyu ilk defa algıladığı anda içinde olduğu duygudurumu, kişinin bu kokuyla ilgili daimî fikrini şekillendirir.

Plasenta sıvısı içindeki bir bebeğin 18 haftalıkken koku duyusu oluşmaya başlar ve 24 haftalıkken, yani hamileliğin son üç ayında bebek neredeyse eksiksiz bir şekilde koku alabilecek hale gelir.

Limon kabuğunun doğal kimyasal yapısındaki limonen molekülü hem yağ çözücü ve yağda çözülen bir yapıya sahiptir. Limonenin kimyasal yapısının bilinmediği durumlarda dahi, kültürel hafızaya yerleşen limon ve temizlik arasındaki ilişkiden bahsedilebilir.

Dünya koku pazarında sürülebilir kokulu ürünler çatısındaki parfümlerin payı yalnızca %8-9 aralığındadır. Dünya koku pazarının yarısı lezzet, aroma yani retronazal koku algısından oluşur. Kalan yaklaşık %40’lık dilim ise işlevsel ürünler veya kişisel bakım ürünlerinden oluşur.

https://video.neoskola.net/1738414980302.srt

Koku belleğimizin nasıl çalıştığını da çok kısa anlatayım eğer müsaadeniz olursa.

Biz bir koku uyarısına ilk muhatap olduğumuzda, yani bir kokuyu ilk duyumsadığımızda,

bir kokuyu ilk duyumsama anımız çok önemli olduğu için bu ilk kelimesinin altını çizerek söylemek istiyorum.

Onunla ilgili bir sanal bellek kartı açıyoruz ve o sanal bellek kartının üzerine o kokuyu duyumsadığımız bütün ortamı not ediyoruz.

Ki bu aldığımız notlar içinde de o kokuyu duyumsadığımız anda içinde bulunduğumuz duygu durumun üzerine fosforlu kalemle çiziyoruz.

Daha sonra aynı kokuyla tekrar muhatap olduğumuzda, o sanal bellek kartını koku bellek bankamızın içinden çıkartıp önümüze getiriyoruz

ve üzerinde yazan o fosforlu kalemle çizilmiş olan duygu duruma benzer bir duygu durumu simüle ediyoruz.

Bunu dememden anlayacağınız üzere bizim bir kokuyu ilk duyumsadığımız anda nasıl bir duygu durum içinde olduğumuz

o kokuyla ilgili değişmeyecek bir kanaatin de sebebi olabiliyor.

Herkesin bir kokuyla ilk karşılaştığında içinde bulunduğu duygu durum farklı olduğundan

Koku Belleği ve Duygudurum

https://video.neoskola.net/subtitles/t8QBrckJxCX9gSmjv-tr-1745062058826.srt

Koku belleğimizin nasıl çalıştığını da çok kısa anlatayım eğer müsaadeniz olursa. Biz bir koku uyarısına ilk muhatap olduğumuzda, yani bir kokuyu ilk duyumsadığımızda, bir kokuyu ilk duyumsama anımız çok önemli olduğu için bu ilk kelimesinin altını çizerek söylemek istiyorum. Onunla ilgili bir sanal bellek kartı açıyoruz ve o sanal bellek kartının üzerine o kokuyu duyumsadığımız bütün ortamı not ediyoruz. Ki bu aldığımız notlar içinde de o kokuyu duyumsadığımız anda içinde bulunduğumuz duygu durumun üzerine fosforlu kalemle çiziyoruz. Daha sonra aynı kokuyla tekrar muhatap olduğumuzda, o sanal bellek kartını koku bellek bankamızın içinden çıkartıp önümüze getiriyoruz ve üzerinde yazan o fosforlu kalemle çizilmiş olan duygu duruma benzer bir duygu durumu simüle ediyoruz. Bunu dememden anlayacağınız üzere bizim bir kokuyu ilk duyumsadığımız anda nasıl bir duygu durum içinde olduğumuz o kokuyla ilgili değişmeyecek bir kanaatin de sebebi olabiliyor. Herkesin bir kokuyla ilk karşılaştığında içinde bulunduğu duygu durum farklı olduğundan aslında kokular üzerindeki beğenilerin de ileri yaşamda farklılaşmasının sebebine gitmiş oluyoruz böylece. Farklı farklı parfümlerden hoşlanıyor olabilirsiniz veya demin toplam besin algısından bahsetmiştim. Bazı yemekleri siz seviyor olabilirsiniz, yanınızdaki sevmiyor olabilir. Bütün bunların hepsine baktığımızda bir takım kokularla ilk karşılaşma anımızın aslında o sevmeme sevmeme hallerimizin sebeplerini oluşturduğunu görebiliyoruz. Koku belliğimiz bizim ilk gelişen belleklerimizden bir tanesi aslında zira duyu da bizim hayatımızın içinde yani birey olarak insana baktığımızda koku duyusu da bizim hayatımızın içine giren ilk duyulardan bir tanesi. Biz daha plazanta sıvısının içindeyken 18 haftalıkken koku duyumuz oluşmaya başlıyor ve 24 haftalıkken yani hamileliğin son 3 ayında bebek neredeyse tam teşekküllü bir koku alabilen canlı haline geliyor ve doğduğumuzda koku duyumuz görme duyumuzdan farklı olarak tam olarak işlevsel bir duyu. Görme duyumuzda böyle bir şeyden doğduğumuz anda söz edemiyoruz çünkü bir yetişkin gibi görebilmeye başlamamız yaklaşık ikili yaşlarımızı buluyor. Doğduğumuzda her şey bizim için çok çok bulanık ancak böyle 30-35 santimlik bir mesafeyi daha az bulanık görebiliyoruz. Net olmasa bile daha az bulanık görebiliyoruz ki o 30-35 santimlik mesafede işte memeyi emerken annenin yüzüne baktığımızda yavaş yavaş bir görsel referans oluşturmamıza izin verebilecek bir mesafeye işaret ediyor. Ancak bizim plazanta sıvısının içindeyken koku duyumuzun tam işlevsel hale gelmesi aslında demin bahsetmiş olduğum bellek bağlamında da ilginç bir duruma işaret ediyor ki bu bağlamda hepimizin koku bellek bankasının ilk girdisi ortak hepimiz içinden çıktığımız gövdenin kokusunu tanıyarak doğuyoruz. Bu tabi sosyal anlamda annelik kurumuna vermiş olduğumuz değerden farklı bir şeye işaret ediyor çünkü içinden çıktığımız gövdenin kokusunu tanımaya biz mecburuz. Hayatımızı sürdürebilmek için mecburuz zira canlılar dünyasına baktığımız zaman doğduğu anda herhangi bir yardıma ihtiyaç duymadan hayatını sürdürebilen bir sürü canlı varken yardımsız hayatını sürdürebilen tek canlı yavrusu insan yavrusu. Dolayısıyla bize o yardımı sınırsız ve karşılıksız sağlayacak olan içinden çıktığımız gövdenin yerini bulabilmek, onu tanıyabilmek için onun bellek kaydına yani koku duyusuyla oluşturmuş olduğumuz kayda bir şekilde erişebilmemiz lazım. Dolayısıyla kabaca çıkarcı bir ilişki içinde biz anne kokusu dediğimiz kavramla daha doğmadan önce tanışıyor ve öğreniyoruz. Bu doğduktan sonra bizim anneyi yani bize ihtiyacımız olan şeyleri sınırsız ve karşılıksız sunabilecek gövdeyi tanımamızı da sağlıyor. Bizim ileriki yaşamdaki koku tercihlerimiz üzerinde birinci derecede etkili olan olgu bahsetmiş olduğum gibi kişisel koku deneyimlerimiz. Yani biz yaşadıkça ve kokularla karşılaştıkça o kokularla ilgili izlenimlerimiz ömür boyu bizimle beraber yaşıyorlar. Ve bu ileriki yaşamdaki koku tercihlerimizin ki koku tercihi dediğim zaman bu bir parfüm tercihi de olabilir, bir insan tercihi de olabilir, bir yiyecek tercihi de olabilir üzerinde birinci derecede etkili olan şey oluyor. Ancak tek başına tabi bu yeterli olmuyor. Aynı zamanda bizim içinde bulunduğumuz toplumun kültürel kodları da bizim koku seçimlerimiz üzerinde özellikle reddedeceğimiz daha derin iz bırakan reddedeceğimiz kokular üzerinde vermiş olduğumuz kararları yönlendirebiliyor. Her toplumun kendine tabu saymış olduğu ve uzak durmayı öğütlediği bir takım kokular var ki bu kokular daha çok yiyecek kokuları çünkü biz günlük hayatımızın içinde kokuyla en fazla muhatap olduğumuz anları bir şeyi yerken veya içerken yaşıyoruz. Dolayısıyla toplumların yeme içme alışkanlıkları, onların o yeme içme çerçevelerinin dışında bıraktıkları yiyeceklerin kokuları da bizim hayatımızın içinde istenmeyen ve tercih edilmeyen kokular olarak yer alabiliyorlar. Mesela küçük baş hayvan tüketmeyen ne bileyim ben kültürleri verebilirim veya hiç hayvan tüketmeyen kültürleri verebilirim ki buralarda mesela hayvan tüketmiş birisinin vücut kokusu çok itici gelebiliyor. Keza Müslüman veya Yahudi toplumlarında inanç sistemi gereği yasaklanmış olan işte domuz eti kokusu gibi kokuların tercih edilen kokular skalasının dışında bırakılabildiğini görüyoruz. Amerika'da sakatat kokusunun mesela şeyin dışında bu tercih skalasının dışında kalabildiğini görebiliyoruz. Dolayısıyla kültürel olarak bize empoze edilen bir takım tercihler de bizim kişisel koku hikayemizin etrafını sararaktan bir koku tercih rehberi oluşturuyorlar hayatımızın içinde diye yorumlayabiliriz. Tabii ki sadece bu ikisi değil bizim organik olarak nasıl bir canlı olduğumuz neyi tüketebilip neyi tüketemediğimizde gene koku tercihlerimiz üzerinde etkili olabiliyor. Buradan ne demek istedim diye bana sorarsanız şunu söyleyebilirim ki laktaz diye bir enzim var biliyorsunuz ve sütün içindeki bir şeker olan laktozu parçalamaya yarıyor. Ancak her insanın bünyesinde bu laktaz enzimi işlevlediği dolayısıyla insan toplumunun büyük bir çoğunluğunda laktoz intoleransı dediğimiz şey var. Dolayısıyla pek çok insan milyarlarca insan süt veya süt ürünlerini tüketemiyor. Süt veya süt ürünlerini tüketmeyen insanların dünyasına bunları tüketmiş bir canlı girdiği zamana veya bunların kokusal sinyallerini taşıyan bir ürün girdiği zamanda doğal olarak istenmeyen bir ürün veya istenmeyen bir koku olarak tepki görebiliyor. Koku belleğimizde kültürel olarak ilişkilendirdiğimiz bir takım kokular bugün endüstriyel olarak karşımıza çıkabiliyorlar. Özellikle işlevsel ürünlerin içinde rastladığımız bir takım kokular bize ürünün işlevini daha iyi yerine getirebileceğine dair sinyaller verebiliyorlar. Örnek limon kokusu. Limonla temizlik arasında kültürel olarak kurmuş olduğumuz bir tarihsel bağ var. Biliyoruz ki limonun kabuğuyla işte elimizi ovaladığımızda elimizdeki yağ çıkıyor. Hatta elimizi geçelim masanın üstünde leke varsa masanın üstündeki lekeyi bile limon kabuğuyla ovaladığımızda oradaki lekeyi ortadan kaldırabiliyoruz. Neden? Çünkü limon kabuğunun doğal kimyasal yapısı içinde limonen ismini taşıyan bir molekül var. Limonen molekülü hem yağ çözüyor hem de yağda çözülüyor. Dolayısıyla biz limoneni, molekülü, kimyasal yapıyı falan bilmiyor olsak da kültürel olarak kalıtmış olduğumuz bilgi sonucunda limonla temizlik arasında bir ilişki kurmuşuz. Bu ilişkinin günlük hayatımıza yansıyan yönü de limon kokusu. Bundan sebep herhangi bir markete gittiğimizde ve bulaşık deterjanlarına baktığımızda 100 bulaşık deterjanının neredeyse 80 tanesinin 90 tanesinin limon kokulu olmuş olduğunu görüyoruz. Her ne kadar mesela çikolata kokusu herkesin çok sevdiği bir koku olsa da hiçbir zaman bir bulaşık deterjanı çikolata kokusuyla kokulandırılmış olarak görmüyoruz market raflarında. Çünkü çikolata kokusuyla o ürünün esas işlevi olan temizleme arasında bir bağ kurabilmemiz mümkün değil. Dolayısıyla ürünün esas işlevine herhangi bir katkısı olmasa da limon kokusunun bizim ürünün işlevini daha iyi yerine getireceğimize inancımızdan dolayı bulaşık deterjanlarının büyük bir bölümünde limon kokusunun kullanılmış olması elbette şaşırtıcı gelmiyor bunları bildiğimiz sürece. Limon kokusu ve bulaşık deterjanı örneğini verirken farkındaysanız işlevsel ürünler dedim. İşlevsel ürünler belki kokulu ürünler kapsamında sokaktaki insan olarak bizler için çok fazla alışık olduğumuz bir tanımlama değil. Ancak biz kokulu ürün dediğimiz zaman aklımıza gelen ilk parfümün koku pazarının içindeki büyüklüğüne baktığımız zaman aslında hiç de beklediğimiz gibi olmadığını görüyoruz. Dünya koku pazarının içinde sürülebilir kokulu ürünler dediğimiz parfümlerin payı %8-9'un üzerine çıkamıyor. Yarısı yani dünya koku pazarının %50'si size uzun uzun anlatmaya çalışmış olduğum lezzet üzerinden dönüyor. Yani o retronazal koku algısı damak üzerinden yükselen koku yani aroma üzerinden dönüyor. Geriye kalan %40'lık kocaman yani parfümlerin neredeyse 4-5 misli büyük bir ticari dünyada işlevsel ürünler veya kişisel bakım ürünleri üzerinden dönüyor. İşlevsel ürünler kokudan bağımsız bir işlevi olan yani işte çamaşır yumuşatıcısı, bulaşık deterjanı gibi ürünler bunların içine koku bahsetmiş olduğum işlevine ilişkin kanaatimizi güçlendirmek yeri geldiğinde de değiştirmek için ilave ediliyor. Bir işe daha yarıyorlar tabii bizim ürünün satın alma kararını verdiğimiz anda devreye girerek satın alma kararımızı etkiliyorlar. Şöyle düşünelim bir çamaşır yumuşatıcısı alırken hiçbir zaman etiketin arkasını çevirip de bu yumuşatıcının içinde gerçekten yumuşatmaya yarayan ajan nedir, etikette kaçıncı sırada yazılmıştır, ne kadar kullanılmıştır diye bakmıyoruz. Bütçemize uygun seçenekleri elimize alıyoruz, kapaklarını açıyoruz, hangisinin kokusu hoşumuza giderse ona parayı verip sepetimize atıyoruz. Dolayısıyla işlevsel ürünlerde koku kullanımının işleve herhangi bir katkısı olmamasına rağmen işleve ilişkin kanaatimizi değiştirmek ve satın alma kararımızı etkilemek gibi piyasa ve pazar açısından son derece önemli iki tane işlevi var. Kokunun işleve ilişkin algıyı değiştirmesinin tek örneği tabii ki bulaşık deterjanları değil. Bazı ürünlerde doğru koku kullanımı ürünün fiyatı üzerinde de etkili olabiliyor. Yani bir ürünü daha lüks, daha parıltılı bir ürünmüş gibi algılamamızın sebebi olabiliyor. Veya bir mekanın kokulandırılmasında doğru kokunun kullanılması bize o mekanın içinde daha ferah bir zaman geçirme sinyali verebiliyor ya da geçirdiğimiz zamanı unutturabiliyor. Zamanında Fransa'da yapılmış bir çalışma var ki Department Store dediğimiz çok katlı mağazalarda yapılan bir çalışma bu. Müşterinin kapıdan girdiği saat ve çıktığı saat not ediliyor ve mağazanın içi belli günlerde kokulandırılıyor. Kokulandırıldığı dönemde içeride vakit geçiren müşteriler mağazadan çıktıklarında bir anketörle karşılaşıyorlar ve içeride ne kadar zaman geçirmiş oldukları soruluyor kendilerine. Kokulu mağazanın içinde zaman geçiren müşteriler içeride geçirmiş oldukları zamanı hep olduğundan daha kısaymış gibi algılıyorlar. Yani içeride 55 dakika geçirdilerse 25 dakika geçirmişler gibi geliyor onlara. Bu tabii bir mağaza söz konusu olduğunda siz olduğundan daha az vakit geçirdiğinizi zannedip eğer cüzdanınız da doluysa içeride geçirdiğiniz zamanı uzattığınızda tabii ki mağaza açısından olumlu bir şey yapmış oluyorsunuz. Ortama verilen koku sadece içeride geçirilen süreyi veya içeride geçirilen sürenin hangi markaya ait olduğunun belliğe kazınmasını değil. Aynı zamanda eğer mesela bir süpermarketteyseniz o gün satılmak istenilen ürünün teşvik edilmesine de yol açabiliyor ki Amerika'daki marketlerde sıkça yapılan bir şey. Özellikle sebze meyve rayonunda mesela o gün çok fazla portakal alındıysa ve portakal eritilmek isteniyorsa ortama verilen bir portakal kokusu içeri giren tüketicilerin ister istemez portakal satılan tezgahlara doğru yönelmesinin de sebebi olabiliyor. Ancak şu noktayı da unutmamamız lazım. İşlevsel ürünler veya kokunun kanaat değiştirme olayında hep söylediğim bir şey var farkındaysanız doğru kokunun kullanımı diye. Aynı bulaşık deterjanlarında çikolata kokusunun sevilmesine rağmen kullanılmaması gibi ürünün veya servisin bağlamana uygun koku kullanıldığı takdirde gerçekleşen bir algısal değişimden söz edebiliyoruz.